انواع مهریه عندالمطالبه و عندالاستطاعه

مهریه عندالمطالبه به محض عقد نکاح، قابل مطالبه توسط زوجه است و زوج مکلف به پرداخت آن است، در حالی که مهریه عندالاستطاعه تنها در صورتی قابل مطالبه است که زوجه بتواند توانایی مالی زوج برای پرداخت را به اثبات برساند. این دو نوع مهریه، هرچند هر دو حق مالی زوجه محسوب می شوند، اما از نظر ضمانت اجرا و نحوه مطالبه تفاوت های اساسی دارند که آگاهی از آن ها برای زوجین و فعالان حقوقی ضروری است.

مهریه، که در اصطلاح فقهی صداق نیز نامیده می شود، مالی است که به موجب عقد نکاح از سوی زوج به زوجه تعلق می گیرد. این حق مالی، یکی از مهم ترین حقوق زن در نظام حقوقی ایران به شمار می رود که بر اساس ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی، به محض وقوع عقد، زن مالک آن می شود و می تواند هرگونه تصرفی که بخواهد در آن انجام دهد. تعیین مهریه، به ویژه در عقد دائم، هرچند از ارکان اصلی صحت عقد نیست و عدم ذکر آن موجب بطلان نکاح نمی شود (در این حالت مهریه‎المثل تعیین می گردد)، اما در عقد موقت، جزء شروط اساسی و عدم تعیین آن به بطلان عقد منجر خواهد شد. در طول سالیان متمادی، با توجه به تحولات اجتماعی و اقتصادی، چالش هایی در زمینه مطالبه و پرداخت مهریه بروز کرده است که قانون گذار را بر آن داشته تا با ایجاد تمایزاتی در نوع مهریه، از جمله مهریه عندالمطالبه و عندالاستطاعه، به دنبال ایجاد تعادل و کاهش مشکلات خانوادگی باشد. انتخاب هر یک از این دو نوع مهریه، پیامدهای حقوقی و عملی متفاوتی برای زوجین به همراه دارد که درک دقیق آن ها پیش از هرگونه تصمیم گیری، حیاتی است. این مقاله به تفصیل به بررسی این دو مفهوم، تفاوت ها، مزایا، معایب و آثار حقوقی هر یک می پردازد تا راهنمایی جامع و کاربردی برای مخاطبان ارائه دهد.

مهریه عندالمطالبه چیست؟

مهریه عندالمطالبه به مالی اطلاق می شود که زوج به محض وقوع عقد نکاح، متعهد به پرداخت آن به زوجه می گردد و زن می تواند در هر زمان که بخواهد، آن را از مرد مطالبه کند. معنای لغوی عندالمطالبه یعنی به محض درخواست. این نوع مهریه، متداول ترین شکل مهریه در جامعه ایران است و به زن این امکان را می دهد که بدون نیاز به اثبات توانایی مالی زوج، اقدام به دریافت مهریه خود کند. در واقع، بار اثبات عدم توانایی مالی در این نوع مهریه، بر عهده مرد است که باید با ارائه دادخواست اعسار، تقاضای تقسیط یا تأخیر در پرداخت را مطرح کند.

حق حبس زوجه در مهریه عندالمطالبه

یکی از مهم ترین ویژگی ها و حقوق زوجه در مهریه عندالمطالبه، حق حبس است که در ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی به صراحت بیان شده است. بر اساس این ماده، زن می تواند تا زمانی که مهریه او تماماً به وی تسلیم نشده، از ایفای وظایف زناشویی خود (تمکین خاص) امتناع ورزد، مشروط بر اینکه تمکین عام را (مثل حضور در منزل زوج) پذیرفته باشد. اعمال حق حبس شرایطی دارد:

• عقد نکاح باید صحیحاً واقع شده باشد.
• مهریه باید عندالمطالبه باشد.
• زن نباید قبل از مطالبه مهریه، تمکین خاص خود را به اختیار انجام داده باشد.

با اعمال حق حبس، زن با وجود عدم تمکین خاص، همچنان مستحق دریافت نفقه از سوی زوج خواهد بود، زیرا عدم تمکین وی در این حالت، مبنای قانونی دارد.

ضمانت اجرای مهریه عندالمطالبه

مطالبه مهریه عندالمطالبه می تواند از دو طریق اصلی صورت گیرد: اداره ثبت اسناد و املاک یا دادگاه خانواده. هر یک از این مسیرها، مراحل و پیامدهای خاص خود را دارند:

1. مطالبه از طریق اداره ثبت: زوجه می تواند با مراجعه به دفترخانه ای که عقد در آن جاری شده است، تقاضای صدور اجرائیه برای وصول مهریه خود را بنماید. در صورت عدم پرداخت از سوی زوج، اداره ثبت اقدام به توقیف اموال وی خواهد کرد. این روش معمولاً سریع تر از مسیر دادگاه است، اما محدودیت هایی نیز دارد.
2. مطالبه از طریق دادگاه: زوجه می تواند با طرح دعوای مطالبه مهریه در دادگاه خانواده، حکم به پرداخت مهریه را از دادگاه درخواست کند. این مسیر ممکن است زمان برتر باشد، اما امکان طرح دعاوی مرتبط دیگر مانند نفقه یا طلاق را نیز فراهم می آورد.

بر اساس ماده ۲۲ قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۹۱، در مهریه هایی که میزان آن بیش از ۱۱۰ سکه تمام بهار آزادی یا معادل آن است، تنها ۱۱۰ سکه یا معادل آن مشمول ضمانت اجرای حبس و جلب زوج خواهد بود. برای وصول مازاد بر این مقدار، زوجه باید توانایی مالی زوج را به اثبات برساند و این مازاد، ضمانت اجرای حبس ندارد.

امکان جلب و ممنوع الخروجی زوج از دیگر ضمانت اجراهای قوی مهریه عندالمطالبه است. اگر زوج پس از حکم دادگاه یا اجرائیه ثبت، از پرداخت مهریه خودداری کند و دادخواست اعسار وی نیز پذیرفته نشود، تا سقف ۱۱۰ سکه، امکان جلب و حبس وی وجود دارد. همچنین، به درخواست زوجه و با دستور مراجع قضایی، زوج می تواند ممنوع الخروج شود تا از فرار وی از کشور و عدم پرداخت مهریه جلوگیری شود.

مزایا و معایب مهریه عندالمطالبه

انتخاب مهریه عندالمطالبه، هم برای زن و هم برای مرد، مزایا و معایبی به همراه دارد:

برای زن:

• سرعت مطالبه: زن می تواند در هر زمان و بدون نیاز به اثبات توانایی مالی مرد، مهریه خود را مطالبه کند.
• حق حبس: امکان اعمال حق حبس، اهرمی قوی برای زن در برابر مرد و تشویق او به پرداخت مهریه است.
• ضمانت اجرایی قوی: امکان جلب و حبس مرد تا سقف ۱۱۰ سکه و ممنوع الخروجی، قدرت اجرایی این نوع مهریه را افزایش می دهد.

برای مرد:

• فشار مالی ناگهانی: مرد در معرض خطر مطالبه ناگهانی مهریه و قرار گرفتن تحت فشار مالی شدید است.
• احتمال جلب و حبس: در صورت عدم توانایی در پرداخت تا سقف ۱۱۰ سکه و عدم اثبات اعسار، مرد ممکن است به حبس محکوم شود.

مهریه عندالاستطاعه چیست؟ (مشروط به توانایی مالی مرد)

مهریه عندالاستطاعه نوع دیگری از مهریه است که در سال های اخیر بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. مفهوم عندالاستطاعه به این معناست که پرداخت مهریه از سوی زوج، مشروط به توانایی مالی اوست. برخلاف مهریه عندالمطالبه که اصل بر توانایی پرداخت و دین بودن مهریه است، در مهریه عندالاستطاعه، زوجه تنها در صورتی می تواند مهریه خود را مطالبه کند که ثابت کند زوج دارای تمکن مالی کافی برای پرداخت آن است.

بار اثبات استطاعت مالی زوج

یکی از اصلی ترین تفاوت های مهریه عندالاستطاعه با عندالمطالبه، مسئله بار اثبات است. در مهریه عندالاستطاعه، اثبات وجود استطاعت مالی بر عهده زوجه است. این بدان معناست که زن باید به دادگاه یا اداره ثبت، اموال و دارایی های مرد را معرفی کند و ثابت کند که مرد قادر به پرداخت مهریه است. مصادیق استطاعت مالی می تواند شامل موارد زیر باشد:

• اموال منقول: مانند خودرو، حساب بانکی، سهام، حقوق و دستمزد.
• اموال غیرمنقول: مانند خانه، زمین، آپارتمان.
• درآمد منظم: حقوق ماهیانه ثابت، درآمد حاصل از کسب وکار.

اثبات استطاعت مالی در عمل می تواند با چالش ها و دشواری هایی همراه باشد. مرد ممکن است اموال خود را به نام دیگران منتقل کرده باشد یا منابع درآمدی خود را مخفی کند، که این امر کار زن را برای وصول مهریه بسیار دشوار می سازد.

ضمانت اجرای مهریه عندالاستطاعه

مهم ترین نکته در خصوص مهریه عندالاستطاعه، عدم امکان جلب و حبس زوج به دلیل عدم پرداخت مهریه است. از آنجا که پرداخت مهریه مشروط به اثبات توانایی مالی مرد است، تا زمانی که این توانایی اثبات نشود، نمی توان او را به جرم عدم پرداخت مهریه بازداشت یا زندانی کرد. به همین ترتیب، امکان ممنوع الخروجی زوج نیز در مهریه عندالاستطاعه وجود ندارد، مگر اینکه زوجه بتواند دارایی مشخصی از زوج را معرفی و توقیف کند که در این صورت نیز ممنوع الخروجی به دلیل عدم پرداخت مهریه نیست، بلکه به دلیل عدم انجام تعهد مالی است.

در خصوص حق حبس، در مهریه عندالاستطاعه، اصولا حق حبس برای زوجه متصور نیست. چرا که حق حبس در صورتی اعمال می شود که مهریه حال و عندالمطالبه باشد و زن پیش از تمکین، مهریه را مطالبه کرده باشد. در مهریه عندالاستطاعه، با توجه به ماهیت مشروط بودن پرداخت، نمی توان از حق حبس بهره برد.

مراحل مطالبه مهریه عندالاستطاعه

برای مطالبه مهریه عندالاستطاعه، زوجه ابتدا باید اقدام به معرفی اموال و دارایی های زوج به دادگاه نماید. این معرفی می تواند از طریق استعلام از نهادهایی مانند اداره ثبت اسناد (برای املاک)، بانک مرکزی (برای حساب های بانکی)، راهنمایی و رانندگی (برای خودرو) و اداره کار (برای حقوق و دستمزد) صورت گیرد. پس از اثبات استطاعت مالی، دادگاه حکم به پرداخت مهریه صادر خواهد کرد و در صورت نیاز، مهریه تقسیط خواهد شد. تقسیط مهریه در مهریه عندالاستطاعه نیز همانند عندالمطالبه، بر اساس توانایی مالی زوج و پس از اثبات آن صورت می گیرد.

مزایا و معایب مهریه عندالاستطاعه

مهریه عندالاستطاعه نیز دارای مزایا و معایبی است که از دیدگاه زوجین و جامعه قابل بررسی است:

برای زن:

• دشواری در مطالبه: زن با چالش های جدی در اثبات توانایی مالی مرد مواجه است.
• عدم ضمانت اجرایی قوی: عدم امکان جلب و حبس مرد، اهرم فشار کمتری را برای زن فراهم می کند.

برای مرد:

• کاهش فشار مالی فوری: مرد نگران مطالبه ناگهانی مهریه و حبس نخواهد بود.
• جلوگیری از حبس: با توجه به ماهیت این مهریه، مرد به دلیل عدم پرداخت مهریه زندانی نمی شود.

برای جامعه:

• واقعی تر شدن مهریه: این نوع مهریه می تواند به واقعی تر شدن مهریه ها و تناسب آن با توان مالی مردان کمک کند.
• کاهش پرونده های طلاق: با کاهش فشار مالی بر مرد، احتمالاً شاهد کاهش اختلافات و پرونده های حقوقی مربوط به مهریه خواهیم بود.

تفاوت های کلیدی مهریه عندالمطالبه و عندالاستطاعه

برای درک بهتر و جامع تر تفاوت های این دو نوع مهریه، می توانیم آن ها را در قالب یک جدول مقایسه ای مشاهده کنیم:

ویژگی	مهریه عندالمطالبه	مهریه عندالاستطاعه
زمان مطالبه	به محض درخواست زوجه	مشروط به اثبات توانایی مرد
بار اثبات	بر عهده زوج (اثبات اعسار برای عدم پرداخت)	بر عهده زوجه (اثبات وجود استطاعت)
حق حبس	بله (طبق ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی)	خیر (یا بسیار محدود و محل اختلاف)
جلب و حبس زوج	بله (تا سقف ۱۱۰ سکه)	خیر
ممنوع الخروجی	بله (تا سقف ۱۱۰ سکه)	خیر (مگر در صورت معرفی و توقیف مال)
تاثیر اعسار	تاخیر و تقسیط در پرداخت پس از اثبات	عدم امکان وصول تا اثبات استطاعت
واقع گرایی	می تواند منجر به مهریه های صوری و غیرقابل پرداخت شود	بیشتر متناسب با توان مالی واقعی مرد

مهریه ترکیبی: راه حلی برای تعادل؟

در سال های اخیر، با توجه به مزایا و معایب هر یک از انواع مهریه عندالمطالبه و عندالاستطاعه، رویکرد جدیدی تحت عنوان مهریه ترکیبی مطرح شده است. در این شیوه، زوجین توافق می کنند که بخشی از مهریه به صورت عندالمطالبه و بخش دیگر به صورت عندالاستطاعه تعیین شود. این راهکار می تواند پاسخی متعادل به نیازهای هر دو طرف باشد و به کاهش تنش ها و اختلافات آینده کمک کند.

مزایای اصلی مهریه ترکیبی عبارتند از:

• توازن حقوقی: این روش توازنی منطقی بین حق زن برای دریافت مهریه و توانایی واقعی مرد برای پرداخت ایجاد می کند.
• حمایت اولیه از زن: بخش عندالمطالبه، یک پشتوانه حداقلی و قابل دسترس برای زن فراهم می آورد که می تواند در مواقع اضطرار مورد استفاده قرار گیرد.
• کاهش فشار بر مرد: بخش عندالاستطاعه، فشار مالی ناگهانی و سنگین را از دوش مرد برمی دارد و از زندانی شدن او جلوگیری می کند.
• واقع گرایی بیشتر: این نوع مهریه، واقع بینانه تر است و متناسب با شرایط اقتصادی و اجتماعی زوجین تنظیم می شود.

برای تنظیم مهریه ترکیبی، زوجین باید در زمان عقد نکاح، به صورت صریح و با جزئیات کامل، میزان هر بخش (مثلاً، ۵۰ سکه عندالمطالبه و مابقی عندالاستطاعه) را در سند ازدواج درج کنند. این امر مستلزم آگاهی کامل از مفاهیم حقوقی و مشورت با کارشناسان حقوقی و وکلای متخصص است تا از بروز ابهامات و اختلافات احتمالی در آینده پیشگیری شود.

سوالات متداول و ابهامات رایج

آیا در مهریه عندالاستطاعه مرد می تواند بدون پرداخت مهریه زن را طلاق دهد؟

در مهریه عندالاستطاعه، مرد نمی تواند به سادگی و بدون تعیین تکلیف مهریه، زن را طلاق دهد. حتی اگر مرد استطاعت مالی نداشته باشد، پرداخت مهریه بر ذمه او باقی می ماند. دادگاه می تواند در صورت تشخیص ناتوانی مرد، حکم طلاق را صادر کند و پرداخت مهریه را موکول به زمانی نماید که مرد استطاعت پرداخت پیدا کند. بنابراین، هرچند ممکن است پرداخت فوری انجام نشود، اما مهریه ساقط نمی گردد و در آینده قابل مطالبه است.

آیا مهریه عندالاستطاعه قسطی می شود؟

بله، مهریه عندالاستطاعه نیز مانند عندالمطالبه، در صورتی که زوج توانایی پرداخت یکجای آن را نداشته باشد و زوجه بتواند استطاعت مالی او را اثبات کند، می تواند به صورت اقساطی پرداخت شود. تعیین مبلغ پیش پرداخت و اقساط ماهانه بر عهده دادگاه است که با در نظر گرفتن توانایی مالی مرد و وضعیت معیشتی او حکم صادر می کند. تفاوت اصلی در این است که اثبات استطاعت مالی در مهریه عندالاستطاعه بر عهده زن است، در حالی که در عندالمطالبه، مرد باید اعسار خود را اثبات کند.

آیا خیانت زن، مهریه را ساقط می کند؟

خیر، بر اساس ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی، به محض عقد نکاح، زن مالک مهریه می شود. بنابراین، هیچ گونه تخلف اخلاقی یا خیانت از سوی زن، موجب ساقط شدن حق مهریه او نمی شود. مهریه یک حق مالی است و جز با بذل، ابراء، یا طلاق بائن خلع و مبارات (در صورت پشیمانی زن) ساقط نخواهد شد. این قاعده برای هر دو نوع مهریه عندالمطالبه و عندالاستطاعه صادق است.

آیا مهریه بعد از فوت زوج یا زوجه قابل مطالبه است؟

بله، مهریه یک دین و حق مالی است که با فوت هیچ یک از طرفین از بین نمی رود. اگر زوج فوت کند، زوجه می تواند مهریه خود را از ماترک (اموال به جا مانده) زوج مطالبه کند، حتی اگر از ارث نیز بهره مند شود. در این صورت، ابتدا دیون متوفی (شامل مهریه) از ترکه او پرداخت می شود و سپس باقیمانده بین ورثه تقسیم خواهد شد. اگر زوجه فوت کند و مهریه خود را دریافت نکرده باشد، ورثه او (فرزندان، پدر و مادر، و سایر وراث قانونی) می توانند سهم الارث خود از مهریه را از زوج مطالبه کنند.

برای مطالبه مهریه عندالاستطاعه چه مدارکی لازم است؟

برای مطالبه مهریه عندالاستطاعه، مدارک اصلی شامل سند ازدواج و کارت ملی است. اما مهم تر از آن، زوجه باید مدارک و دلایلی را برای اثبات استطاعت مالی زوج ارائه دهد. این مدارک می تواند شامل موارد زیر باشد:

• اطلاعات مربوط به املاک ثبت شده به نام زوج (مثلاً از طریق استعلام از اداره ثبت اسناد)
• مشخصات حساب های بانکی و موجودی آن ها (از طریق حکم قضایی)
• فیش حقوقی یا حکم کارگزینی (در صورت کارمند بودن زوج)
• مدارک مربوط به سهام و اوراق بهادار
• مدارک مربوط به خودرو یا سایر اموال منقول با ارزش
• شهادت شهود آگاه به وضعیت مالی زوج

نتیجه گیری: انتخابی آگاهانه برای آینده ای روشن

مهریه به عنوان یکی از مهم ترین حقوق مالی زوجه در عقد نکاح، نقش کلیدی در روابط زوجین و تأمین آتیه زن ایفا می کند. آگاهی از انواع مهریه، به ویژه مهریه عندالمطالبه و عندالاستطاعه، تفاوت ها، ضمانت اجراها و پیامدهای حقوقی و عملی هر یک، نه تنها برای زوجین در آستانه ازدواج، بلکه برای تمامی افرادی که با مسائل حقوقی خانواده سروکار دارند، ضروری است.

درک این موضوع که مهریه عندالمطالبه، حق مطالبه فوری و اهرم های اجرایی قوی تری را برای زن فراهم می آورد، اما می تواند فشار مالی ناگهانی و جدی بر مرد وارد کند، در مقابل مهریه عندالاستطاعه که پرداخت آن مشروط به اثبات توانایی مالی مرد است و ضمانت اجرای حبس ندارد اما دشواری های خاص خود را در مطالبه به همراه دارد، به زوجین کمک می کند تا انتخابی آگاهانه تر داشته باشند. انتخاب مهریه ترکیبی نیز می تواند راهکاری نوین برای ایجاد تعادل و کاهش اختلافات آتی باشد.

با توجه به پیچیدگی های حقوقی مربوط به مهریه و تغییرات قوانین و رویه های قضایی، همواره توصیه می شود قبل از هرگونه اقدام، به ویژه در زمان عقد نکاح یا در مواجهه با اختلافات خانوادگی، با وکلای متخصص و مشاوران حقوقی خانواده مشورت شود. این مشاوره ها می تواند از بروز مشکلات و ابهامات بعدی جلوگیری کرده و به حفظ حقوق هر دو طرف و پایداری بنیان خانواده کمک شایانی نماید.