منظور از doi مقاله چیست

DOI یا Digital Object Identifier یک شناسه دیجیتال پایدار برای مقالات علمی و اسناد الکترونیکی است. این کد منحصربه‌فرد امکان شناسایی دقیق محتوا و دسترسی دائمی به آن را حتی در صورت تغییر آدرس وب فراهم می‌کند و نقش حیاتی در دنیای انتشارات علمی ایفا می‌کند.

شناسه دیجیتال شی یا DOI چیست

شناسه دیجیتال شی یا به اختصار DOI (Digital Object Identifier) یک سیستم استاندارد بین‌المللی برای شناسایی منحصر به فرد منابع دیجیتال در شبکه اینترنت است. این شناسه به طور خاص در حوزه انتشارات علمی و دانشگاهی برای شناسایی مقالات کتاب‌ها فصول کتاب مجموعه داده‌ها گزارش‌ها و سایر انواع محتوای دیجیتال علمی کاربرد فراوانی دارد. DOI صرفاً یک آدرس اینترنتی (URL) نیست که ممکن است با گذشت زمان تغییر کند؛ بلکه یک رشته کاراکتر دائمی است که به یک شیء دیجیتال خاص اختصاص داده می‌شود و به طور پایدار به آن اشاره می‌کند. هدف اصلی از ایجاد سیستم DOI فراهم آوردن روشی قابل اعتماد و دائمی برای ارجاع و دسترسی به محتوای دیجیتال است. این شناسه مانند یک “بارکد” یا “شماره ملی” برای اسناد دیجیتال عمل می‌کند و اطمینان می‌دهد که محتوا حتی اگر محل ذخیره‌سازی آن در وب تغییر کند همچنان قابل شناسایی و دسترسی باقی بماند. سیستم DOI توسط بنیاد بین‌المللی DOI (International DOI Foundation – IDF) مدیریت می‌شود و از طریق آژانس‌های ثبت‌نام مختلف به سازمان‌ها و ناشران ارائه می‌گردد.

ساختار DOI چگونه است

ساختار یک DOI بر اساس یک استاندارد مشخص تعریف شده است تا اطمینان حاصل شود که هر شناسه منحصربه‌فرد است و اطلاعات لازم برای شناسایی و حل کردن آن را در بر دارد. هر DOI از دو بخش اصلی تشکیل شده است که با یک علامت اسلش (“/”) از یکدیگر جدا می‌شوند: پیشوند (Prefix) و پسوند (Suffix). این ساختار دو بخشی امکان مدیریت سلسله‌مراتبی شناسه‌ها را فراهم می‌کند؛ به این معنی که بخشی از شناسه مربوط به سازمان یا ناشر اختصاص‌دهنده است و بخش دیگر مربوط به خود شیء دیجیتال مورد نظر. درک این ساختار برای فهم نحوه کارکرد DOI و اطلاعاتی که در خود نهفته دارد ضروری است. پیشوند توسط یک آژانس ثبت‌نام DOI به سازمان متقاضی (مانند ناشر) اختصاص داده می‌شود و پسوند توسط خود سازمان برای هر شیء دیجیتال به صورت منحصر به فرد ایجاد می‌گردد.

اجزای پیشوند DOI

بخش پیشوند (Prefix) در ساختار DOI شناسه‌ای است که به سازمان یا نهادی که مسئول اختصاص DOI به محتوا است اختصاص داده می‌شود. این سازمان معمولاً یک ناشر یک موسسه دانشگاهی یک مخزن داده یا هر نهاد دیگری است که محتوای دیجیتال تولید و منتشر می‌کند. پیشوند همیشه با عدد “10.” شروع می‌شود که نشان‌دهنده استاندارد DOI است. بعد از “10.” یک عدد دیگر قرار می‌گیرد که توسط یکی از آژانس‌های ثبت‌نام معتبر (مانند CrossRef) به آن سازمان خاص اختصاص داده شده است. این عدد منحصر به فرد برای هر سازمان ثبت‌نام‌کننده است. به عنوان مثال پیشوندی مانند “10.1016” مربوط به انتشارات الزویر (Elsevier) است یا “10.1109” مربوط به IEEE. تمام محتوایی که توسط یک سازمان خاص منتشر و دارای DOI می‌شود پیشوند مشترکی خواهد داشت. این بخش از DOI به سیستم حل‌کننده (Resolver) کمک می‌کند تا ابتدا سازمان مسئول را شناسایی کرده و سپس به دنبال اطلاعات مربوط به شیء خاص در پایگاه داده آن سازمان بگردد.

اجزای پسوند DOI

بخش پسوند (Suffix) در ساختار DOI شناسه‌ای است که توسط خود سازمان ثبت‌نام‌کننده (ناشر موسسه و غیره) ایجاد و به یک شیء دیجیتال خاص و منحصر به فرد اختصاص داده می‌شود. این شیء می‌تواند یک مقاله ژورنال یک فصل کتاب یک مجموعه داده یک گزارش فنی یا هر نوع دیگری از محتوای دیجیتال باشد که نیاز به شناسایی پایدار دارد. بر خلاف پیشوند که توسط آژانس ثبت‌نام اختصاص می‌یابد پسوند توسط سازمان تعیین می‌شود و می‌تواند شامل حروف اعداد و برخی علائم خاص باشد. سازمان‌ها معمولاً از یک الگوی داخلی برای ایجاد پسوندها استفاده می‌کنند که ممکن است بر اساس شماره مجله شماره جلد شماره شماره سال انتشار شماره صفحه اول یا یک کد شناسایی داخلی دیگر باشد. مهمترین ویژگی پسوند این است که باید در ترکیب با پیشوند یک DOI کاملاً منحصر به فرد را برای آن شیء خاص ایجاد کند. به عبارت دیگر هیچ دو شیء دیجیتالی نمی‌توانند DOI یکسانی داشته باشند حتی اگر پیشوند یکسانی (از یک ناشر) داشته باشند؛ تفاوت آن‌ها در بخش پسوند خواهد بود. انعطاف‌پذیری در تعیین پسوند به سازمان‌ها اجازه می‌دهد تا از سیستم‌های شناسایی داخلی خود استفاده کنند.

نحوه کار DOI

نحوه کارکرد DOI بر اساس مفهوم “حل کردن” (Resolution) استوار است. وقتی شما یک DOI را در اختیار دارید و می‌خواهید به محتوای مربوط به آن دسترسی پیدا کنید از یک سرویس حل‌کننده DOI استفاده می‌کنید. رایج‌ترین این سرویس‌ها سرویس جهانی doi.org است که توسط بنیاد بین‌المللی DOI مدیریت می‌شود. شما می‌توانید DOI را در نوار آدرس مرورگر خود پس از doi.org/ وارد کنید (مثلاً doi.org/10.1016/j.sciencedirect.2020.105611) یا از طریق لینک‌های DOI که در وب‌سایت‌ها یا مقالات دیگر قرار داده شده‌اند مستقیماً به آن دسترسی یابید. وقتی یک DOI به سرویس حل‌کننده ارسال می‌شود این سیستم با استفاده از اطلاعات موجود در پیشوند و پسوند DOI در پایگاه داده مرکزی خود یا پایگاه داده آژانس ثبت‌نام مربوطه جستجو می‌کند تا آدرس اینترنتی (URL) فعلی و صحیح مربوط به آن شیء دیجیتال را پیدا کند. سپس سرویس حل‌کننده به طور خودکار مرورگر شما را به آن آدرس هدایت می‌کند. مزیت اصلی این سیستم این است که اگر ناشر یا ارائه‌دهنده محتوا آدرس وب شیء را تغییر دهد (مثلاً به دلیل تغییر پلتفرم یا جابجایی سرور) تنها کافی است که اطلاعات URL مرتبط با آن DOI خاص را در سیستم ثبت‌نام خود به‌روزرسانی کند. DOI خود بدون تغییر باقی می‌ماند و سرویس حل‌کننده همیشه شما را به مکان جدید و صحیح محتوا هدایت خواهد کرد. این پایداری و قابلیت به‌روزرسانی DOI را به ابزاری بسیار قدرتمند برای ارجاع و دسترسی بلندمدت به منابع دیجیتال تبدیل کرده است.

کاربرد DOI در مقالات علمی

کاربرد اصلی و برجسته DOI در دنیای انتشارات علمی شناسایی و مدیریت مقالات ژورنال‌ها و سایر متون آکادمیک است. با افزایش حجم مقالات علمی منتشر شده به صورت دیجیتال و تغییرات مکرر در ساختار وب‌سایت‌ها و پایگاه‌های داده ناشران نیاز به یک روش شناسایی پایدار و قابل اعتماد بیش از پیش احساس می‌شد. DOI این نیاز را برطرف می‌کند. هر مقاله علمی که توسط یک ناشر معتبر و عضو سیستم DOI منتشر می‌شود یک شناسه DOI منحصر به فرد دریافت می‌کند. این شناسه در صفحه اول مقاله (معمولاً در هدر یا فوتر) در صفحه وب مربوط به مقاله در سایت ناشر و در پایگاه‌های داده استنادی و نمایه سازی مقالات (مانند Web of Science Scopus PubMed و Google Scholar) نمایش داده می‌شود. محققان هنگام استناد به مقالات دیگر به جای استفاده از URL سایت ناشر که ممکن است تغییر کند از DOI مقاله استفاده می‌کنند. این امر تضمین می‌کند که خوانندگان استناد با کلیک بر روی DOI یا وارد کردن آن در یک حل‌کننده همیشه بتوانند به صفحه اصلی مقاله در سایت ناشر دسترسی پیدا کنند حتی سال‌ها پس از انتشار و با وجود تغییرات احتمالی در ساختار وب‌سایت ناشر. علاوه بر مقالات ژورنالی DOI برای شناسایی فصل‌های کتاب مقالات کنفرانس پایان‌نامه‌ها استانداردها گزارش‌های فنی و حتی مجموعه‌های داده علمی نیز کاربرد دارد که همگی بخشی از اکوسیستم دانش دیجیتال محسوب می‌شوند.

فواید استفاده از DOI

استفاده از DOI در حوزه محتوای دیجیتال به ویژه در محیط علمی و انتشارات دانشگاهی فواید متعددی را برای ناشران نویسندگان پژوهشگران کتابداران و خوانندگان به همراه دارد. این فواید به طور مستقیم به ماهیت پایدار و قابلیت حل‌کنندگی DOI مرتبط هستند و نقش مهمی در بهبود فرآیندهای انتشار استناد دسترسی و مدیریت اطلاعات ایفا می‌کنند. سه فایده کلیدی و اساسی استفاده از DOI عبارتند از شناسایی منحصر به فرد محتوا قابلیت استناد و ارجاع پایدار و دسترسی آسان به منبع اصلی. این مزایا در کنار هم DOI را به ابزاری ضروری در زیرساخت دانش دیجیتال تبدیل کرده‌اند و به بهبود ارتباطات علمی و قابلیت کشف و بازیابی اطلاعات کمک شایانی می‌کنند. در ادامه به تفصیل هر یک از این فواید اصلی پرداخته می‌شود تا اهمیت و نقش DOI در دنیای امروز مشخص گردد.

شناسایی منحصر به فرد محتوا

یکی از مهمترین فواید DOI قابلیت آن در ارائه یک شناسه منحصر به فرد و دائمی برای هر شیء دیجیتال است. در دنیای دیجیتال که کپی کردن اشتراک‌گذاری و تغییر مکان محتوا بسیار آسان است داشتن یک شناسه‌ی استاندارد که بدون ابهام به یک نسخه خاص از یک محتوای مشخص اشاره کند از اهمیت بالایی برخوردار است. DOI اطمینان می‌دهد که هر مقاله فصل کتاب مجموعه داده یا هر محتوای دیگری که به آن DOI اختصاص داده شده دارای یک “اثر انگشت دیجیتال” یگانه است که آن را از سایر محتواها متمایز می‌کند. این شناسایی منحصر به فرد مبنای بسیاری از کاربردهای دیگر DOI از جمله استناد دقیق و ردیابی استفاده از محتوا قرار می‌گیرد. بدون این قابلیت شناسایی دقیق ارجاع به منابع دیجیتال می‌تواند مبهم و مشکل‌ساز باشد به خصوص زمانی که نسخه‌های مختلفی از یک اثر وجود دارد یا اطلاعات فراداده‌ای ناقص است. DOI با فراهم کردن یک شناسه استاندارد و جهانی این چالش را برطرف کرده و به دقت و شفافیت در مدیریت محتوای دیجیتال کمک می‌کند.

قابلیت استناد و ارجاع پایدار

شاید اصلی‌ترین دلیل پذیرش گسترده DOI در جامعه علمی قابلیت آن برای فراهم کردن استناد و ارجاع پایدار باشد. در گذشته محققان برای ارجاع به مقالات آنلاین اغلب از آدرس اینترنتی (URL) صفحه مربوط به مقاله استفاده می‌کردند. مشکل این روش این بود که URLها ممکن است با گذشت زمان به دلیل تغییر ساختار وب‌سایت ناشر جابجایی سرورها یا تغییر نام دامنه منسوخ شوند و دیگر به محتوای اصلی اشاره نکنند (پدیده “مرده‌لینک”). این امر باعث از دست رفتن دسترسی به منابع ارجاع شده و تضعیف اعتبار استنادات می‌شد. DOI این مشکل را حل می‌کند. از آنجایی که DOI یک شناسه دائمی است و از طریق سیستم حل‌کننده به URL فعلی محتوا هدایت می‌شود حتی اگر ناشر آدرس وب مقاله را تغییر دهد با به‌روزرسانی URL مرتبط با DOI در سیستم ثبت‌نام استنادات مبتنی بر DOI همچنان معتبر باقی می‌مانند و خواننده همیشه به نسخه صحیح و فعلی محتوا هدایت می‌شود. این پایداری در ارجاع برای حفظ زنجیره دانش ارزیابی تأثیر پژوهش‌ها از طریق ابزارهای استنادی و اطمینان از دسترسی بلندمدت به نتایج تحقیقات حیاتی است.

دسترسی آسان به منبع اصلی

یکی دیگر از فواید مهم استفاده از DOI تسهیل دسترسی آسان و مستقیم به منبع اصلی محتوا است. با داشتن DOI یک مقاله یا سند کاربران می‌توانند به راحتی و به سرعت به صفحه مربوط به آن محتوا در وب‌سایت ناشر یا ارائه‌دهنده دسترسی پیدا کنند. این دسترسی معمولاً از طریق کلیک کردن بر روی یک لینک DOI (که اغلب به صورت doi.org/XXX در وب‌سایت‌ها نمایش داده می‌شود) یا وارد کردن DOI در نوار جستجوی سرویس حل‌کننده مانند doi.org امکان‌پذیر است. این روش دسترسی نیاز به جستجو در وب‌سایت ناشر یا پایگاه‌های داده مختلف را کاهش می‌دهد و مستقیماً کاربر را به صفحه اطلاعات اصلی محتوا هدایت می‌کند که اغلب شامل چکیده اطلاعات نویسندگان و لینک دسترسی به متن کامل (در صورت داشتن مجوز) است. دسترسی آسان از طریق DOI به ویژه در محیط‌های دانشگاهی و پژوهشی که حجم زیادی از مقالات و منابع دیجیتال مورد استفاده قرار می‌گیرند در صرفه‌جویی در زمان و بهبود کارایی فرآیندهای پژوهشی و آموزشی نقش مهمی ایفا می‌کند. این قابلیت دسترسی مستقیم استفاده مجدد و به اشتراک‌گذاری منابع علمی را نیز تسهیل می‌بخشد.

محل قرارگیری DOI در مقاله

شناسه DOI یک مقاله علمی معمولاً در چندین مکان کلیدی قرار داده می‌شود تا به راحتی توسط خوانندگان پایگاه‌های داده و ابزارهای خودکار قابل شناسایی و استخراج باشد. رایج‌ترین محل قرارگیری DOI در صفحه اول نسخه چاپی یا PDF مقاله است. اغلب ناشران DOI را در بالای صفحه اول معمولاً در هدر یا زیر عنوان مقاله و اطلاعات نویسندگان به وضوح درج می‌کنند. این مکان‌یابی به خوانندگانی که نسخه PDF مقاله را دانلود کرده‌اند اجازه می‌دهد تا به سرعت شناسه پایدار آن را بیابند. علاوه بر نسخه PDF DOI به طور برجسته‌ای در صفحه وب مربوط به مقاله در وب‌سایت ناشر نیز نمایش داده می‌شود. این صفحه “صفحه لندینگ” مقاله نامیده می‌شود و اطلاعات فراداده‌ای کاملی از جمله چکیده نویسندگان مجله جلد شماره صفحات و البته DOI را در بر می‌گیرد. DOI در این صفحه معمولاً به صورت یک لینک فعال ارائه می‌شود که با کلیک بر روی آن کاربر به سرویس حل‌کننده DOI هدایت شده و سپس به همین صفحه لندینگ بازگردانده می‌شود (این کار برای تأیید صحت لینک و نمایش آن به عنوان یک DOI فعال انجام می‌شود). همچنین DOI در اطلاعات فراداده‌ای مقاله که در پایگاه‌های داده استنادی و نمایه سازی مانند Web of Science, Scopus, PubMed, Google Scholar و سایر پایگاه‌های تخصصی ذخیره می‌شود وجود دارد و مبنای اصلی شناسایی و لینک‌دهی مقالات در این سیستم‌ها محسوب می‌شود.

سیستم اختصاص DOI

سیستم اختصاص DOI یک فرآیند چند مرحله‌ای است که توسط سازمان‌های مجاز به نام “آژانس‌های ثبت‌نام” (Registration Agencies) و با نظارت بنیاد بین‌المللی DOI (IDF) مدیریت می‌شود. ناشران موسسات دانشگاهی یا سایر ارائه‌دهندگان محتوای دیجیتال که مایل به اختصاص DOI به منابع خود هستند ابتدا باید به عضویت یکی از این آژانس‌های ثبت‌نام درآیند. هر آژانس ثبت‌نام مسئولیت مدیریت بخشی از فضای نام DOI را بر عهده دارد و پیشوندهای منحصر به فردی را به اعضای خود اختصاص می‌دهد. پس از عضویت و دریافت پیشوند اختصاصی سازمان می‌تواند برای هر شیء دیجیتال خود یک پسوند منحصر به فرد ایجاد کرده و سپس DOI کامل (شامل پیشوند و پسوند) و اطلاعات فراداده‌ای مربوط به آن شیء (مانند عنوان نویسندگان مجله سال و مهمتر از همه URL فعلی آن) را به آژانس ثبت‌نام ارسال و در سیستم مرکزی ثبت کند. این فرآیند ثبت DOI را فعال می‌کند و آن را قابل حل کردن می‌سازد. آژانس‌های ثبت‌نام مختلفی وجود دارند که هر یک بر حوزه خاصی از محتوا تمرکز دارند؛ به عنوان مثال CrossRef عمدتاً برای محتوای علمی و حرفه‌ای (مقالات کتاب‌ها) DataCite برای مجموعه‌های داده پژوهشی و EIDR برای شناسایی فیلم‌ها و برنامه‌های تلویزیونی فعالیت می‌کنند. ناشران علمی عمدتاً از CrossRef برای اختصاص DOI به مقالات و کتاب‌های خود استفاده می‌کنند.

نقش سازمان CrossRef

سازمان CrossRef یکی از مهمترین و بزرگترین آژانس‌های ثبت‌نام DOI در جهان است و نقش محوری در اختصاص DOI به محتوای علمی و حرفه‌ای ایفا می‌کند. این سازمان غیرانتفاعی در سال ۱۹۹۹ توسط گروهی از ناشران علمی تأسیس شد با هدف اصلی ایجاد یک سیستم لینک‌دهی متقابل و پایدار بین مقالات در ژورنال‌های مختلف. امروزه CrossRef به عنوان یک آژانس ثبت‌نام رسمی DOI فعالیت می‌کند و به هزاران ناشر و سازمان در سراسر جهان خدمات ارائه می‌دهد. نقش اصلی CrossRef شامل اختصاص پیشوندهای DOI به اعضای خود فراهم کردن زیرساخت لازم برای ثبت DOIها و فراداده‌های مرتبط توسط ناشران و مدیریت سیستم حل‌کننده DOI برای محتوای ثبت شده است. ناشران عضو CrossRef اطلاعات مربوط به مقالات فصول کتاب مجموعه داده‌ها و سایر خروجی‌های پژوهشی خود را به همراه URL مربوط به آن‌ها به CrossRef ارسال می‌کنند و DOIهای مربوطه را دریافت و فعال می‌نمایند. CrossRef همچنین خدمات دیگری مانند شناسایی سرقت ادبی (CrossCheck) ردیابی استنادات (Cited-by Linking) و شناسایی پژوهشگران (ORCID integration) را ارائه می‌دهد که همگی بر پایه سیستم DOI و فراداده‌های ثبت شده بنا شده‌اند. به این ترتیب CrossRef به عنوان یک بخش حیاتی از زیرساخت انتشارات علمی دیجیتال عمل کرده و به افزایش قابلیت کشف دسترسی و اتصال محتوای پژوهشی کمک می‌کند.

لیست سوالات متداول

DOI مخفف چیست؟

DOI مخفف Digital Object Identifier به معنی شناسه دیجیتال شیء است. این یک سیستم استاندارد برای شناسایی پایدار و منحصر به فرد منابع دیجیتال به ویژه در محیط‌های علمی و انتشاراتی است.

چگونه DOI یک مقاله را پیدا کنیم؟

DOI معمولاً در صفحه اول نسخه PDF مقاله در صفحه وب مربوط به مقاله در سایت ناشر و در پایگاه‌های داده علمی و استنادی (مانند PubMed, Web of Science) قابل مشاهده است.

اهمیت DOI در مقالات علمی چیست؟

اهمیت اصلی DOI در مقالات علمی فراهم کردن یک روش پایدار و دائمی برای شناسایی و ارجاع به مقاله است. این شناسه حتی با تغییر آدرس وب مقاله امکان دسترسی به آن را تضمین می‌کند.

تفاوت DOI با ISBN چیست؟

DOI برای شناسایی منابع دیجیتال مانند مقالات علمی و مجموعه داده‌ها استفاده می‌شود در حالی که ISBN (International Standard Book Number) برای شناسایی کتاب‌ها چه در قالب چاپی و چه دیجیتال به کار می‌رود.

چگونه با استفاده از DOI به مقاله دسترسی پیدا کنیم؟

می‌توانید DOI را در نوار آدرس مرورگر خود پس از “doi.org/” وارد کنید (مثلاً doi.org/10.xxxx/yyyy) یا از طریق لینک‌های DOI که در وب‌سایت‌ها یا پایگاه‌های داده ارائه شده‌اند مستقیماً به صفحه مقاله هدایت شوید.