تراضی در حقوق یعنی چه

تراضی در حقوق، به معنای توافق و رضایت متقابل دو یا چند اراده برای ایجاد یک اثر حقوقی مشخص است؛ این مفهوم، سنگ بنای تمامی قراردادها و تعهدات حقوقی به شمار می رود و بدون آن، هیچ عمل حقوقی به صورت صحیح و نافذ شکل نمی گیرد. درک عمیق از ماهیت و ابعاد تراضی برای هر فردی که در جامعه با روابط حقوقی سروکار دارد، از اهمیت بالایی برخوردار است.

تراضی، بنیادی ترین مفهوم در شکل گیری اراده های آزاد و آگاهانه در نظام حقوقی ایران است. این مفهوم نه تنها در حقوق خصوصی، به ویژه در حوزه عقود و قراردادها، نقشی محوری ایفا می کند، بلکه در شاخه های دیگر حقوق نیز ریشه های عمیقی دارد. از خرید و فروش روزمره گرفته تا انعقاد قراردادهای بزرگ تجاری، تنظیم روابط خانوادگی و حتی مصالحه های قضایی، همگی بر پایه وجود تراضی معتبر بنا شده اند. در نبود تراضی یا وجود نقص در آن، سرنوشت یک عمل حقوقی می تواند به کلی دگرگون شود؛ از بطلان کامل تا عدم نفوذ و حق فسخ، همگی از آثار مستقیم خلل در این عنصر اساسی هستند. بنابراین، شناخت دقیق ارکان، شرایط و آثار تراضی برای هر شهروند، دانشجو، وکیل و فعال اقتصادی ضروری است تا از بروز چالش های حقوقی پیشگیری کرده و از صحت و اعتبار اعمال حقوقی خود اطمینان حاصل کند.

ریشه های لغوی و تعریف اصطلاحی تراضی در حقوق

مفهوم تراضی، اگرچه در زبان حقوقی معنای خاص خود را یافته است، اما ریشه های عمیقی در زبان فارسی و عربی دارد که درک بهتر آن را فراهم می آورد. این واژه، بیش از آنکه یک اصطلاح صرفاً فنی باشد، بیانگر یک حالت انسانی و تعاملی است.

مفهوم لغوی تراضی

واژه «تراضی» از ریشه عربی «رضی» به معنای خشنودی و رضایت گرفته شده است. در لغت، تراضی به معنی «از یکدیگر خشنود شدن»، «رضایت متقابل» یا «توافق از روی میل و رغبت» است. این تعریف لغوی به خوبی جوهره اصلی مفهوم حقوقی را بازتاب می دهد که در آن، دو طرف با میل و اراده خود، به یک توافق دست می یابند. این خشنودی و رضایت باید دوطرفه باشد؛ یعنی هر دو طرف عمل حقوقی، نسبت به آنچه انجام می دهند، رضایت باطنی داشته باشند.

تعریف اصطلاحی تراضی از منظر حقوقی

در علم حقوق، تراضی فراتر از یک رضایت صرف است و به معنای قصد و رضایت متقابل و متوافق دو یا چند طرف برای ایجاد یک اثر حقوقی مشخص است. به عبارت دیگر، تراضی تلاقی و هماهنگی اراده های طرفین بر یک موضوع معین است که قصد مشترک آن ها را برای ایجاد، تغییر یا از بین بردن یک رابطه حقوقی نشان می دهد. این اثر حقوقی می تواند تشکیل یک عقد (مانند خرید و فروش، اجاره، نکاح)، فسخ یک قرارداد (اقاله)، یا هر عمل حقوقی دیگری باشد که نیازمند همکاری ارادی طرفین است. شاکله اصلی تراضی در حقوق، عنصر «اراده آزاد و آگاهانه» است. این بدان معناست که اراده طرفین باید بدون هیچ گونه اجبار، اکراه، اشتباه مؤثر یا تدلیس شکل گرفته و اعلام شود تا تراضی، اعتباری حقوقی یابد.

جایگاه محوری تراضی در نظام حقوقی ایران

تراضی، نه تنها یک مفهوم، بلکه یک اصل بنیادین در نظام حقوقی ایران است که سنگ بنای بسیاری از روابط و تعهدات را تشکیل می دهد. اهمیت این مفهوم در حقوق مدنی و سایر شاخه های حقوقی، از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

تراضی به عنوان رکن اصلی صحت عقود

قانون مدنی ایران در ماده ۱۹۰ به صراحت شرایط اساسی صحت معاملات را بیان کرده است. یکی از مهم ترین این شرایط، «قصد انشا و رضای طرفین» است. تراضی، دقیقاً تجلی گاه این شرط بنیادین است. بدون قصد جدی و رضایت قلبی و متقابل، هیچ عقدی نمی تواند به صورت صحیح و قانونی منعقد شود. به عنوان مثال، در یک عقد بیع، اگر فروشنده قصد فروش واقعی نداشته باشد یا خریدار از روی اکراه معامله کند، تراضی معتبر شکل نگرفته و عقد از حیز انتفاع ساقط می شود. این ماده قانونی، صراحتاً بر این نکته تأکید دارد که انعقاد یک معامله صحیح، مستلزم توافق و خشنودی باطنی طرفین است.

تحقق اصل حاکمیت اراده از طریق تراضی

اصل «حاکمیت اراده» یکی از اصول اساسی حقوق خصوصی است که آزادی افراد را در ایجاد روابط حقوقی و تعیین مفاد آن به رسمیت می شناسد. تراضی، ابزار اصلی تحقق این اصل است. وقتی دو یا چند نفر با اراده آزاد و آگاهانه خود بر موضوعی توافق می کنند، در واقع اراده حاکمه خود را بر شکل گیری آن رابطه حقوقی اعمال کرده اند. این اصل، به افراد اجازه می دهد تا در چارچوب قانون، نوع و محتوای روابط حقوقی خود را تعیین کنند و دولت نیز باید به این اراده احترام بگذارد، مگر در مواردی که با نظم عمومی یا اخلاق حسنه در تضاد باشد. تراضی، مظهر آزادی قراردادی و انتخاب افراد در تعیین سرنوشت حقوقی خود است.

نقش تراضی در اقاله و سایر اعمال حقوقی

نقش تراضی تنها به مرحله انعقاد قرارداد محدود نمی شود. در بسیاری از اعمال حقوقی دیگر نیز وجود تراضی ضروری است:

1. اقاله (فسخ توافقی قرارداد): اقاله به معنای فسخ یک قرارداد با توافق و تراضی طرفین است. همان طور که برای تشکیل یک قرارداد نیاز به تراضی اولیه است، برای پایان دادن به آن نیز اگر از طریق اقاله باشد، باید اراده متقابل طرفین بر فسخ قرارداد تلاقی یابد. این خود نوعی تراضی بر خلاف تراضی اولیه است.
2. صلح: عقد صلح، چه برای حل و فصل اختلافات و چه برای ایجاد یک تعهد، نیازمند تراضی طرفین است. بدون رضایت و توافق هر دو طرف، صلح محقق نخواهد شد.
3. تراضی در حقوق خانواده: در مواردی مانند تعیین مهریه، شروط ضمن عقد نکاح و یا حتی طلاق توافقی، تراضی طرفین (زن و شوهر) از ارکان اساسی است.
4. تراضی در حقوق تجارت: در تشکیل شرکت ها، قراردادهای مشارکت، و توافقات تجاری، تراضی بین شرکا یا طرفین تجاری، عنصر حیاتی محسوب می شود.
5. تراضی در حقوق دادرسی: حتی در فرآیندهای قضایی نیز تراضی می تواند نقش آفرین باشد. به عنوان مثال، طرفین دعوا می توانند با تراضی، درخواست تجدید جلسه دادرسی کنند یا برای حل اختلاف خود به داوری توافقی روی آورند.

ارکان تشکیل دهنده یک تراضی معتبر

برای اینکه یک تراضی از نظر حقوقی معتبر و قابل استناد باشد، باید از سه رکن اساسی تشکیل شده باشد که هر یک نقش مهمی در شکل گیری صحیح آن ایفا می کنند. این ارکان در کنار یکدیگر، مفهوم جامع تراضی را می سازند.

قصد انشاء (نیت باطنی ایجاد اثر حقوقی)

قصد انشاء، به معنای نیت باطنی و جدی طرفین برای ایجاد یک اثر حقوقی مشخص است. این رکن، اولین و درونی ترین مرحله از تشکیل اراده است. برای مثال، در عقد بیع، فروشنده باید واقعاً قصد فروش مال خود و خریدار باید قصد خرید آن را داشته باشد. این قصد، باید جدی و واقعی باشد؛ یعنی اگر کسی صرفاً به شوخی یا بدون نیت جدی اقدام به انجام عملی حقوقی کند، فاقد قصد انشاء بوده و عمل حقوقی او باطل خواهد بود. قصد انشاء نشان دهنده اراده و نیت اصلی شخص برای ایجاد یک رابطه حقوقی است و بدون آن، هیچ عمل حقوقی ای شکل نمی گیرد. این همان چیزی است که به عمل حقوقی، «حقوقی بودن» می بخشد.

رضا (میل و خشنودی قلبی)

رضا، به معنای خشنودی و میل باطنی از انجام عمل حقوقی است. این رکن، جنبه مثبت و تمایل قلبی فرد به انجام یک کار را نشان می دهد. رضا باید آزادانه و بدون هیچ گونه اجبار یا اکراهی حاصل شده باشد. اگرچه رضا از قصد انشاء متمایز است، اما رابطه نزدیکی با آن دارد. یک فرد ممکن است قصد انجام کاری را داشته باشد، اما از انجام آن راضی نباشد (مثلاً مجبور به فروش مالی شود). در این حالت، قصد انشاء وجود دارد اما رضا مخدوش است. فقدان رضا یا وجود نقص در آن، می تواند منجر به عدم نفوذ عمل حقوقی شود؛ بدین معنا که عمل حقوقی منعقد شده، تا زمانی که توسط فرد ذی نفع تنفیذ نشود، اعتبار کامل نخواهد داشت.

اعلام اراده (ظهور خارجی قصد و رضا)

اعلام اراده، مرحله بیرونی تراضی است که در آن، قصد انشاء و رضای باطنی به گونه ای به طرف مقابل ابراز می شود تا از نیت شخص مطلع شود. این اعلام می تواند به طرق مختلفی صورت گیرد:

• اعلام صریح: شامل هرگونه بیان آشکار و مستقیم قصد و رضا است. این می تواند به صورت شفاهی (گفتار)، کتبی (نوشتن نامه، سند رسمی یا عادی) یا حتی از طریق ایما و اشاره ای باشد که معنای آن به وضوح مشخص است.
• اعلام ضمنی: در برخی موارد، اراده طرفین به صورت غیرمستقیم و از طریق انجام عملی که به طور معمول دلالت بر قصد و رضا دارد، ابراز می شود. مثلاً در معاطات، تحویل دادن کالا توسط فروشنده و پرداخت پول توسط خریدار، به صورت ضمنی بیانگر قصد و رضای طرفین برای انجام معامله است، حتی اگر هیچ لفظ صریحی به کار نرفته باشد.
• سکوت در شرایط خاص: در پاره ای از موارد استثنایی و با توجه به عرف یا قوانین خاص، سکوت نیز ممکن است به منزله اعلام اراده تلقی شود، اما این امر باید با دقت و در شرایط خاص مورد بررسی قرار گیرد.

رابطه ظریف این سه عنصر در شکل گیری یک تراضی معتبر بسیار حائز اهمیت است؛ قصد انشاء نیت درونی را تشکیل می دهد، رضا تمایل باطنی را نشان می دهد و اعلام اراده، این نیت و تمایل را به طرف مقابل منتقل می کند.

تمایز و ارتباط تراضی با مفاهیم مشابه حقوقی

در علم حقوق، اصطلاحات متعددی وجود دارد که ممکن است در نگاه اول شبیه به تراضی به نظر برسند، اما هر یک دارای تفاوت های ظریفی هستند که درک دقیق آن ها برای تحلیل صحیح اعمال حقوقی ضروری است. شناخت این تمایزات، به جلوگیری از اشتباهات حقوقی و تفسیر نادرست کمک می کند.

تراضی و ایجاب و قبول

ایجاب و قبول، دو مرحله اصلی اعلام اراده هستند که به ترتیب توسط ایجاب کننده و قبول کننده ابراز می شوند و در نهایت به تراضی منجر می گردند.

1. ایجاب: به معنای پیشنهاد یک عمل حقوقی از سوی یک طرف به طرف دیگر است. مثلاً فروشنده می گوید ماشینم را به قیمت ۱۰۰ میلیون تومان می فروشم.
2. قبول: به معنای پذیرش ایجاب ارائه شده توسط طرف مقابل است. مثلاً خریدار در پاسخ می گوید من قبول می کنم و آن را می خرم.

تراضی، خودِ نتیجه تلاقی و توافق این دو اراده (ایجاب و قبول) است و نه خودِ فرآیند ایجاب یا قبول. ایجاب و قبول، مراحل ابراز اراده هستند که در نهایت به نقطه مشترک تراضی می رسند. به بیان دیگر، ایجاب و قبول مانند دو جزء هستند که وقتی با هم ترکیب می شوند، کل واحدی به نام تراضی را می سازند.

تراضی و صرفاً رضا

همان طور که پیش تر اشاره شد، رضا (خشنودی قلبی) جزء لاینفک تراضی است، اما تراضی فراتر از صرف رضا است.

1. رضا: صرفاً به تمایل باطنی یک فرد به انجام یک عمل اشاره دارد. یک نفر ممکن است راضی به انجام کاری باشد، اما هرگز آن را اعلام نکند یا هرگز با طرف مقابل بر سر آن به توافق نرسد.
2. تراضی: شامل رضا می شود، اما عنصر توافق و تلاقی اراده های حداقل دو نفر را نیز در بر می گیرد. تراضی یک عمل متقابل است، در حالی که رضا می تواند یک حالت فردی باشد. برای مثال، ممکن است شما از فروش ماشین خود راضی باشید (رضا)، اما تا زمانی که با مشتری بر سر قیمت و شرایط به توافق نرسید (تراضی)، معامله ای صورت نمی گیرد.

تراضی و معاطات

معاطات، نوعی از عقود است که با فعل و عمل و بدون به کار بردن الفاظ صریح منعقد می شود.

در معاطات، الفاظی مانند فروختم یا خریدم به کار نمی رود، بلکه طرفین با انجام اعمالی که دلالت بر قصد و رضای آن ها دارد، عقد را منعقد می کنند. مثال بارز آن، خرید کالا از یک سوپرمارکت است؛ شما کالا را برمی دارید و پول آن را می پردازید و فروشنده کالا را تحویل می دهد. در این مثال، بدون هیچ کلام صریحی، عقد بیع واقع شده است. با این حال، حتی در معاطات نیز تراضی (قصد و رضای باطنی) به طور کامل حضور دارد. این افعال، ظهور خارجی قصد و رضای درونی هستند و نشان می دهند که طرفین واقعاً قصد معامله و رضایت از آن را داشته اند. بنابراین، معاطات نوعی از اعلام اراده ضمنی است که بر پایه تراضی باطنی شکل می گیرد.

تراضی و توافق

واژه توافق در بسیاری از موارد به صورت مترادف با تراضی به کار می رود و هم پوشانی معنایی زیادی بین این دو وجود دارد. اما می توان تفاوت های ظریفی نیز قائل شد:

1. توافق: یک مفهوم گسترده تر است که می تواند شامل هرگونه هم رأیی و تفاهم بین افراد باشد، حتی اگر منجر به ایجاد یک اثر حقوقی الزام آور نشود. مثلاً توافق برای رفتن به یک سفر.
2. تراضی: در مفهوم حقوقی خود، مشخصاً به توافقی اشاره دارد که منجر به ایجاد، تغییر یا از بین بردن یک رابطه حقوقی می شود و معمولاً واجد آثار حقوقی الزام آور است. به بیان دیگر، هر تراضی یک توافق است، اما هر توافقی لزوماً تراضی به معنای حقوقی کلمه نیست.

در نظام حقوقی ایران، تراضی را می توان به منزله قلب تپنده اعمال حقوقی دانست که بدون آن، اراده ها به هم نمی پیوندند و آثاری حقوقی مترتب نخواهد شد.

شرایط مؤثر بر صحت و نفوذ حقوقی تراضی

برای اینکه یک تراضی، نه تنها وجود داشته باشد بلکه از نظر حقوقی صحیح و نافذ نیز تلقی شود، باید شرایطی محقق گردد. نقض هر یک از این شرایط می تواند به بطلان یا عدم نفوذ عمل حقوقی منجر شود.

اهلیت طرفین

یکی از مهم ترین شرایط برای اعتبار تراضی، اهلیت طرفین است. اهلیت به معنای توانایی قانونی شخص برای دارا شدن حق و اعمال آن است. در زمینه تراضی، منظور از اهلیت، «اهلیت استیفا» یا اهلیت برای انجام اعمال حقوقی است که شامل سه شرط اصلی می شود:

1. بلوغ: فرد باید به سن قانونی بلوغ رسیده باشد. (در ایران، ۹ سال تمام قمری برای دختران و ۱۵ سال تمام قمری برای پسران).
2. عقل: فرد باید عاقل باشد و از سلامت روانی برخوردار باشد. مجنونین (چه دائمی و چه ادواری در زمان جنون) فاقد اهلیت هستند.
3. رشد: فرد باید رشید باشد؛ یعنی توانایی اداره اموال و تشخیص مصلحت خود در امور مالی را داشته باشد. سفیه (غیررشید) در امور مالی فاقد اهلیت است.

در صورت فقدان هر یک از این شرایط، تراضی منعقد شده توسط فرد فاقد اهلیت، ممکن است باطل یا غیر نافذ تلقی شود.

آزادی اراده و عدم اکراه

تراضی باید از روی آزادی و اختیار کامل طرفین باشد. اکراه، که به معنای وادار کردن فرد به انجام عملی حقوقی تحت تأثیر تهدید و ترس است، رضای شخص را مخدوش می کند. اگر تراضی تحت اکراه صورت گیرد، عقد یا عمل حقوقی غیر نافذ خواهد بود. این بدان معناست که فرد اکراه شده، پس از رفع اکراه، می تواند آن عمل حقوقی را تنفیذ (تأیید) کند یا رد (باطل) نماید. تا زمانی که تنفیذ صورت نگیرد، عمل حقوقی هیچ اثری ندارد. تهدید باید به گونه ای باشد که تأثیر قابل توجهی بر شخص متعارف داشته باشد و او را به انجام عمل حقوقی مجبور کند.

عدم وجود اشتباه مؤثر

اشتباه، به معنای تصور غلط از واقعیت است. همه اشتباهات تأثیری بر صحت تراضی ندارند؛ تنها «اشتباهات مؤثر» می توانند تراضی را مخدوش کنند. این اشتباهات معمولاً در موارد زیر رخ می دهند:

• اشتباه در موضوع معامله: مثلاً فرد به قصد خرید گندم، جو خریداری کند.
• اشتباه در ماهیت معامله: مثلاً یکی از طرفین قصد هبه (بخشیدن) داشته باشد و دیگری قصد بیع (فروش).
• اشتباه در شخص متعامل (در عقود با اهمیت شخصیت): در عقودی مانند نکاح یا صلح، اشتباه در هویت طرف مقابل می تواند موجب بطلان تراضی شود.

در صورت وجود اشتباه مؤثر، بسته به نوع اشتباه و تأثیر آن بر قصد و رضا، ممکن است عقد باطل یا قابل فسخ باشد.

پرهیز از تدلیس (فریب)

تدلیس یا فریب، به عملی اطلاق می شود که یکی از طرفین معامله با نیرنگ، عیوب مال را پنهان یا اوصاف کمالی غیرواقعی به آن نسبت دهد تا طرف مقابل را به معامله ترغیب کند. تدلیس مستقیماً بر «رضا» تأثیر می گذارد و آن را مخدوش می سازد. فردی که قربانی تدلیس شده است، اگرچه قصد انشاء معامله را داشته (زیرا گمان می کرده معامله خوبی است)، اما رضایش بر پایه اطلاعات نادرست شکل گرفته است. در صورت اثبات تدلیس، متضرر دارای حق فسخ قرارداد خواهد بود.

آثار حقوقی فقدان یا نقص تراضی

عدم وجود یا نقص در هر یک از ارکان و شرایط تراضی، پیامدهای حقوقی متفاوتی را در پی خواهد داشت که بسته به نوع خلل، می تواند از بطلان کامل تا عدم نفوذ یا حق فسخ متغیر باشد. شناخت این آثار برای تشخیص اعتبار یک عمل حقوقی ضروری است.

بطلان عقد در صورت فقدان قصد

مهم ترین و شدیدترین اثر حقوقی، بطلان عقد است که در صورت فقدان کامل «قصد انشاء» رخ می دهد. اگر یکی از طرفین یا هر دو، در زمان انعقاد عمل حقوقی، فاقد قصد جدی برای ایجاد آن اثر باشند، تراضی از اساس شکل نگرفته و عمل حقوقی باطل مطلق خواهد بود. این بدان معناست که:

• معدوم تلقی شدن: از همان ابتدا، هیچ عمل حقوقی ای شکل نگرفته و اثری بر آن مترتب نیست.
• عدم قابلیت اصلاح: عقد باطل به هیچ وجه قابل تنفیذ یا ترمیم نیست و نمی توان آن را صحیح شمرد.

نمونه ها:

1. معامله فرد فاقد اراده: مانند معامله ای که توسط فردی در حالت بیهوشی، خواب، یا جنون دائمی انجام شود.
2. معامله به قصد شوخی: اگر شخصی به شوخی، مال خود را بفروشد و طرف مقابل نیز بداند که او قصد جدی ندارد، معامله باطل است.

عدم نفوذ عقد در صورت فقدان رضا

در صورتی که «قصد انشاء» وجود داشته باشد اما «رضا» مخدوش باشد، عمل حقوقی باطل نیست، بلکه «غیر نافذ» خواهد بود. عدم نفوذ به این معناست که عمل حقوقی منعقد شده، تا زمانی که توسط فردی که رضایت او مخدوش شده یا نماینده قانونی او تأیید (تنفیذ) نشود، هیچ اثر حقوقی ندارد و در حالت تعلیق قرار می گیرد.

نمونه ها:

1. معامله اکراهی: اگر فردی تحت تأثیر تهدید و اجبار، مالی را بفروشد، معامله باطل نیست بلکه غیر نافذ است. او می تواند پس از رفع اکراه، معامله را تنفیذ یا رد کند.
2. معامله فضولی: اگر شخصی بدون اجازه مالک، مال دیگری را بفروشد، معامله فضولی محسوب می شود و تا زمانی که مالک اصلی آن را تنفیذ نکند، بی اعتبار است. مالک می تواند معامله را بپذیرد یا رد کند.

در صورت تنفیذ، عقد از ابتدا صحیح و معتبر تلقی می شود؛ اما در صورت رد، عقد باطل خواهد شد و هیچ اثری از خود بر جای نمی گذارد.

حق فسخ قرارداد در موارد خاص

در برخی موارد، ممکن است هم قصد انشاء و هم رضا وجود داشته باشد و حتی اکراهی نیز در کار نباشد، اما به دلیل وجود برخی نقایص در شرایط تراضی، برای یکی از طرفین «حق فسخ» ایجاد شود. حق فسخ، توانایی یک جانبه برای برهم زدن قرارداد را به یکی از طرفین می دهد.

نمونه ها:

1. تدلیس (فریب): اگر یکی از طرفین با فریب و نیرنگ، موجب فریب دیگری در معامله شود، فرد فریب خورده (مدلس علیه) حق فسخ قرارداد را خواهد داشت.
2. اشتباه اساسی: در مواردی که اشتباه مؤثر بر موضوع، ماهیت یا شخص معامله کننده (در عقود خاص) رخ دهد، ممکن است حق فسخ برای فردی که دچار اشتباه شده، ایجاد شود.

در این حالت، تا زمانی که حق فسخ اعمال نشود، قرارداد صحیح و پابرجاست، اما با اعمال آن، رابطه قراردادی از بین می رود. این تفاوت اساسی با بطلان و عدم نفوذ است که در آن ها قرارداد یا از اساس وجود ندارد یا در حالت تعلیق است.

نمونه های کاربردی تراضی در زندگی و قوانین

تراضی، یک مفهوم انتزاعی نیست، بلکه در تار و پود زندگی روزمره و تمامی قوانین حقوقی ما تنیده شده است. از ساده ترین تعاملات تا پیچیده ترین دعاوی قضایی، رد پای تراضی به وضوح دیده می شود.

عقود بیع و اجاره

عقود بیع (خرید و فروش) و اجاره، از رایج ترین اعمال حقوقی هستند که ماهیت تراضی در آن ها به وضوح مشهود است.

• عقود بیع: هنگامی که شما قصد خرید یک کالا (مثلاً یک خودرو) را دارید، باید بر سر مبلغ (ثمن)، زمان و نحوه تحویل و سایر شرایط با فروشنده به توافق برسید. این توافق بر سر مبیع، ثمن و سایر جزئیات، همان تراضی است. فروشنده با اراده آزاد خود قصد فروش و خریدار با اراده آزاد خود قصد خرید دارد و این دو اراده تلاقی می کنند.
• عقود اجاره: در قرارداد اجاره نیز، موجر (صاحب ملک) و مستأجر باید بر سر مورد اجاره (آپارتمان، مغازه)، مدت اجاره، مبلغ اجاره بها، و شرایط استفاده از ملک به تراضی برسند. بدون توافق بر این ارکان اساسی، عقد اجاره ای منعقد نخواهد شد.

عقد ازدواج

عقد نکاح (ازدواج) از جمله مهم ترین عقود معین در حقوق خانواده است که مبنای آن نیز تراضی است.

در این عقد، زن و مرد باید با قصد و رضای کامل و متقابل، اراده خود را بر تشکیل زندگی مشترک اعلام کنند. توافق بر مهریه، شروط ضمن عقد نکاح (مانند حق تحصیل، حق اشتغال، حق تعیین مسکن و …) نیز همگی از مصادیق تراضی هستند که پس از ایجاب و قبول نکاح، میان زوجین شکل می گیرد.

صلح و سازش در دعاوی

در دعاوی قضایی، تراضی می تواند نقش حیاتی در حل و فصل اختلافات داشته باشد.

طرفین دعوا، حتی پس از طرح دعوا در دادگاه، می توانند در هر مرحله ای از رسیدگی، با «تراضی» یکدیگر به صلح و سازش دست یابند. این سازش، می تواند منجر به تنظیم یک صورتجلسه صلح در دادگاه یا یک صلح نامه رسمی خارج از دادگاه شود. در اینجا نیز تراضی به معنای توافق و رضایت متقابل طرفین برای پایان دادن به اختلاف و تعیین راه حل آن است. این گونه تراضیات، به کاهش بار پرونده های قضایی و حل مسالمت آمیز اختلافات کمک شایانی می کنند.

تحلیل یک نمونه عملی: وقت رسیدگی به لحاظ تراضی طرفین جهت تجدید جلسه دادرسی تجدید شد

یکی از نمونه های بارز کاربرد تراضی در بستر حقوقی و قضایی، جمله ای است که در برخی اوراق قضایی مشاهده می شود: وقت رسیدگی به لحاظ تراضی طرفین جهت تجدید جلسه دادرسی تجدید شد.

تحلیل این جمله نشان می دهد که:

• تراضی طرفین: به معنای توافق و رضایت متقابل و هماهنگ خواهان و خوانده (یا وکلای آن ها) در یک پرونده قضایی است. یعنی هر دو طرف بدون هیچ اجبار یا اکراهی، خواستار اقدام مشخصی شده اند.
• جهت تجدید جلسه دادرسی: دلیل و هدف این تراضی، به تعویق انداختن یا به تاریخ دیگری موکول کردن جلسه دادگاه است. این درخواست می تواند دلایل مختلفی داشته باشد، مانند نیاز به زمان بیشتر برای ارائه مستندات، تلاش برای سازش خارج از دادگاه، یا عدم حضور یکی از شهود.
• وقت رسیدگی تجدید شد: نتیجه این تراضی، پذیرفته شدن درخواست توسط دادگاه و تعیین وقت جدید برای رسیدگی است.

این مثال به خوبی نشان می دهد که حتی در فرآیند دادرسی که اصولاً بر پایه قوانین شکلی و ماهوی استوار است، اراده و توافق طرفین (تراضی) می تواند در تعیین مسیر و زمان بندی جلسات دادرسی مؤثر باشد و نقش خود را ایفا کند.

نتیجه گیری و اهمیت درک تراضی

تراضی، به عنوان کانون تلاقی اراده های آزاد و آگاهانه، نقشی بی بدیل در شکل گیری، اعتبار و اجرای روابط حقوقی ایفا می کند. این مفهوم، نه تنها شرط اساسی صحت عقود و معاملات است، بلکه مبنای تحقق اصل حاکمیت اراده و آزادی قراردادی در نظام حقوقی ایران به شمار می رود. از ریشه های لغوی خشنودی متقابل تا تعریف اصطلاحی آن به عنوان قصد و رضای متوافق برای ایجاد اثر حقوقی، تراضی همیشه در بطن اعمال حقوقی قرار دارد.

درک صحیح از ارکان تراضی (قصد انشاء، رضا و اعلام اراده)، تمایز آن با مفاهیم مشابه (ایجاب و قبول، صرفاً رضا، معاطات و توافق) و آگاهی از شرایط صحت و نفوذ آن (اهلیت، آزادی اراده، عدم اشتباه مؤثر و پرهیز از تدلیس) برای هر فردی که در جامعه زندگی می کند، حیاتی است. فقدان یا نقص در تراضی می تواند پیامدهای حقوقی جدی از جمله بطلان عقد، عدم نفوذ آن یا ایجاد حق فسخ را در پی داشته باشد. بنابراین، دقت در حصول یک تراضی کامل و معتبر، نه تنها از بروز اختلافات و مشکلات حقوقی پیشگیری می کند، بلکه به استحکام و پایداری روابط و تعهدات حقوقی نیز کمک شایانی می نماید. آگاهی از این مفهوم بنیادین، کلیدی برای انجام معاملات ایمن و تعاملات حقوقی صحیح در هر سطحی از جامعه است.