مرد چه مقدار از زن ارث می برد؟

مرد در صورت فوت همسر خود، در عقد دائم، به عنوان یکی از وراث از اموال او ارث می برد. میزان سهم الارث مرد از زن بسته به وجود یا عدم وجود فرزند برای زن متوفی، نصف یا یک چهارم از کل ترکه است. در صورت نبود فرزند، مرد نصف ترکه را به ارث می برد و در صورت وجود فرزند، سهم او به یک چهارم کاهش می یابد.

موضوع ارث و تقسیم ترکه یکی از پیچیده ترین و حساس ترین مسائل حقوقی در هر جامعه ای محسوب می شود که اغلب با ابهامات و چالش های فراوانی همراه است. قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، به تفصیل روابط توارثی بین افراد، از جمله زوجین را تبیین کرده است. آشنایی با این قوانین نه تنها برای افرادی که مستقیماً با مسئله فوت همسر و تقسیم ارث مواجه هستند حیاتی است، بلکه برای تمامی افراد جامعه به منظور برنامه ریزی های آتی و درک حقوق و مسئولیت های قانونی شان اهمیت بسزایی دارد.

این مقاله با هدف ارائه راهنمایی جامع و شفاف درباره سهم الارث مرد از زن بر اساس قانون مدنی ایران تدوین شده است. در ادامه به بررسی دقیق شرایط توارث، میزان سهم الارث مرد در سناریوهای مختلف (با فرزند و بدون فرزند)، نوع اموالی که مرد از زن به ارث می برد و موانع قانونی ارث پرداخته خواهد شد تا مخاطبان بتوانند با دیدی روشن تر به این مسئله حقوقی بنگرند و تصمیمات آگاهانه تری اتخاذ کنند.

اصل توارث زوجین: آیا مرد از زن ارث می برد؟ (تشریح ماده ۹۴۰ قانون مدنی)

یکی از پرسش های اساسی در مبحث ارث، امکان توارث میان زوجین است. بر اساس صریح قانون مدنی ایران، مرد از زن خود ارث می برد و این یک حق قانونی است که برای زوجین در نظر گرفته شده است.

شرط اصلی ارث بردن: وجود عقد دائم و زنده بودن

ماده ۹۴۰ قانون مدنی به صراحت بیان می دارد: زوجین که زوجیت آن ها دائمی باشد و ممنوع از ارث نباشند، از یکدیگر ارث می برند. این ماده دو شرط اصلی را برای توارث زوجین تعیین می کند:

1. وجود عقد دائم: مهم ترین شرط برای ارث بردن، دائمی بودن عقد نکاح است. به این معنا که اگر رابطه زوجیت از نوع عقد موقت (صیغه) باشد، طبق قانون، هیچ یک از زوجین از دیگری ارث نخواهد برد. حتی اگر در عقد موقت شرط توارث نیز گنجانده شود، این شرط باطل و بی اثر است، زیرا قوانین مربوط به ارث از جمله قواعد آمره بوده و توافق بر خلاف آن ها صحیح نیست.
2. زنده بودن هر یک در زمان فوت دیگری: ماده ۸۶۴ قانون مدنی مقرر می دارد: از جمله اشخاصی که به موجب سبب ارث می برند هر یک از زوجین است که در حین فوت دیگری زنده باشد. این شرط به این معناست که برای اینکه مرد بتواند از همسرش ارث ببرد، باید در لحظه فوت زن، زنده باشد.

این دو شرط پایه ای برای برقراری حق توارث میان زوجین هستند و فقدان هر یک از آن ها مانع از ارث بردن خواهد شد.

میزان سهم الارث مرد از زن در سناریوهای مختلف (توضیح ماده ۹۱۳ قانون مدنی)

میزان سهم الارث مرد از همسر فوت شده اش بر اساس ماده ۹۱۳ قانون مدنی ایران، به وجود یا عدم وجود فرزند یا نوه (اولاد اولاد) برای زن متوفی بستگی دارد. این ماده به تفکیک فرض (سهم معین قانونی) زوجین را مشخص می کند.

۱. سهم مرد از ارث زن در صورت نداشتن فرزند

در صورتی که زن فوت کند و هیچ فرزند یا نوه ای (چه از همین شوهر و چه از ازدواج های قبلی) نداشته باشد، میزان سهم الارث مرد از کل ترکه زن، یک دوم (نصف) خواهد بود. این سهم در اصطلاح حقوقی فرض نامیده می شود، به این معنی که قانونگذار سهم معینی را برای مرد تعیین کرده است.

مفهوم رد ترکه و حالات آن

ماده ۹۴۹ قانون مدنی حالتی را پیش بینی می کند که در آن، اگر زن هیچ وارث دیگری (به جز شوهر) از طبقات و درجات دیگر نداشته باشد، مابقی ترکه (پس از کسر سهم الفرض شوهر) به او رد می شود و شوهر تمام اموال زن را به ارث می برد. به عبارت دیگر، در چنین حالتی، مرد ابتدا سهم فرض خود (نصف ترکه) را دریافت کرده و سپس بقیه ترکه نیز به دلیل نبودن سایر وراث، به عنوان رد به او تعلق می گیرد. این وضعیت تضمین می کند که تمامی اموال متوفی به تنها وارث باقی مانده برسد.

۲. سهم مرد از ارث زن در صورت داشتن فرزند

اگر زن فوت کند و دارای فرزند یا نوه باشد، میزان سهم الارث مرد از کل ترکه زن، یک چهارم (ربع) خواهد بود.

• تعریف فرزند: منظور از فرزند در اینجا شامل تمامی فرزندان متوفی (زن) است، اعم از اینکه این فرزندان از همین شوهر باشند یا از ازدواج های قبلی زن. همچنین، اولادِ اولاد (نوه ها) نیز در این تعریف گنجانده می شوند و وجود آن ها نیز باعث کاهش سهم الارث مرد به یک چهارم می شود.
• اهمیت وجود فرزند در کاهش سهم الارث مرد: حضور فرزند یا نوه (اولاد اولاد) برای زن متوفی، صرف نظر از تعداد، جنسیت (پسر یا دختر) و اینکه از کدام همسر هستند، منجر به کاهش سهم الفرض شوهر از نصف به یک چهارم می شود. این یکی از نکات کلیدی در تقسیم ارث زوجین است.

۳. سهم مرد از ارث زن در صورت وجود سایر ورثه

در مواردی که علاوه بر مرد، سایر وراث مانند پدر، مادر، خواهر و برادر نیز از متوفی (زن) موجود باشند، سهم الفرض مرد (نصف یا یک چهارم) ابتدا از ترکه کسر می شود و سپس مابقی ترکه بر اساس طبقات و درجات ارث بین سایر وراث تقسیم می گردد. سهم الارث مرد همیشه در اولویت قرار دارد و پیش از سهم سایر ورثه مشخص می شود. این موضوع نشان دهنده جایگاه ویژه زوجیت در قانون ارث است.

سهم الارث مرد از همسر فوت شده اش، در صورت فقدان فرزند، نصف و در صورت وجود فرزند یا نوه، یک چهارم از کل دارایی های همسر است؛ این سهم، مقدم بر تقسیم مابقی ترکه میان سایر وراث خواهد بود.

به عنوان مثال:

1. زن فوت کرده، همسر و پدر و مادر دارد و فرزند ندارد:
   • سهم مرد: نصف (۱/۲) ترکه.
   • سهم پدر: یک سوم (۱/۳) ترکه.
   • سهم مادر: یک ششم (۱/۶) ترکه.
   • در این حالت، سهم الفرض شوهر و پدر و مادر جمعاً یک واحد کامل را پوشش می دهد.
2. زن فوت کرده، همسر و یک فرزند پسر دارد (پدر و مادر زن فوت کرده اند):
   • سهم مرد: یک چهارم (۱/۴) ترکه.
   • سهم پسر: سه چهارم (۳/۴) باقیمانده (به رد).
3. زن فوت کرده، همسر، پدر و مادر و یک فرزند پسر دارد:
   • سهم مرد: یک چهارم (۱/۴) ترکه (به دلیل وجود فرزند).
   • سهم پدر: یک ششم (۱/۶) ترکه (به دلیل وجود فرزند).
   • سهم مادر: یک ششم (۱/۶) ترکه (به دلیل وجود فرزند).
   • مابقی ترکه به فرزند پسر می رسد.

این مثال ها نحوه کسر سهم الفرض مرد از ترکه و سپس توزیع مابقی میان سایر وراث را نشان می دهد.

اموال مورد ارث مرد از زن: منقول و غیرمنقول (بررسی مواد ۹۴۶ و ۹۴۷ قانون مدنی)

بر اساس قانون مدنی ایران، مرد از تمامی اموال زن متوفی، چه منقول (مانند پول نقد، خودرو، سهام، لوازم منزل) و چه غیرمنقول (مانند زمین، خانه، مغازه)، ارث می برد. در گذشته، در مورد ارث بردن زن از شوهر، محدودیت هایی در خصوص اموال غیرمنقول وجود داشت که با اصلاحات قانونی مرتفع شد، اما برای ارث بردن مرد از زن، این محدودیت ها هرگز وجود نداشته است.

اموال منقول

مرد سهم الارث خود را از عین اموال منقول زن (خود شیء یا پول) به طور کامل دریافت می کند. به عنوان مثال، اگر سهم او نصف باشد، نصف پول نقد یا نصف سهام را مستقیماً به ارث می برد.

اموال غیرمنقول (عرصه و اعیان)

در خصوص اموال غیرمنقول، مانند خانه یا زمین، مرد سهم الارارث خود را هم از عرصه (زمین) و هم از اعیان (ساختمان و بنایی که روی زمین ساخته شده است) به ارث می برد. این حق ارثی هم به صورت عین (خود ملک) و هم به صورت قیمت (ارزش ریالی آن) قابل استیفا است.

برخلاف اصلاحیه ماده ۹۴۶ قانون مدنی که سهم زن از اموال غیرمنقول شوهر را دستخوش تغییر قرار داد (به این صورت که قبلاً زن فقط از قیمت اعیان ارث می برد و نه از عرصه، اما پس از اصلاحیه از قیمت هر دو ارث می برد)، در مورد ارث مرد از زن، همیشه مرد از هر دو بخش (عرصه و اعیان) اموال غیرمنقول زن ارث می برده است. به عبارت دیگر، این اصلاحیه تأثیری بر حق ارث مرد از زن نداشته و مرد همواره در این خصوص از حقوق کامل تری برخوردار بوده است.

نحوه استیفای حق مرد در صورت امتناع سایر ورثه

ماده ۹۴۷ قانون مدنی راهکاری را برای زمانی که سایر وراث از پرداخت سهم مرد از اموال غیرمنقول یا از تقسیم ملک به صورت عین امتناع کنند، ارائه می دهد. در چنین شرایطی، مرد می تواند با مراجعه به دادگاه، دادخواست فروش ماترک را ارائه داده و پس از فروش ملک، سهم خود را از قیمت حاصله دریافت نماید. در صورت عدم امکان فروش یا توافق، می تواند درخواست تملک عین را در سهم خود مطرح کند. این سازوکار حقوقی تضمین می کند که حق ارثی مرد در هر صورت قابل استیفا باشد و توسط سایر وراث تضییع نگردد.

موانع ارث بردن مرد از زن (موانع عمومی ارث و موانع خاص زوجیت)

با وجود اینکه مرد به صورت کلی از زن ارث می برد، اما برخی موانع قانونی وجود دارند که در صورت تحقق، مانع از ارث بردن مرد از ترکه همسرش می شوند. این موانع به دو دسته عمومی (که برای تمامی وراث صادق است) و خاص (مربوط به رابطه زوجیت) تقسیم می شوند.

۱. کفر

یکی از موانع عمومی ارث، تفاوت دین است. طبق فقه امامیه و قانون مدنی ایران، کافر از مسلمان ارث نمی برد. بنابراین، اگر زن مسلمان باشد و مرد کافر، مرد از زن ارث نخواهد برد. اما برعکس، اگر مرد مسلمان باشد و زن کافر، مرد از زن ارث می برد.

۲. قتل عمد مورث

ماده ۸۸۰ قانون مدنی به صراحت بیان می کند: کسی که مورث خود را عمداً بکشد، از ارث او ممنوع می شود. اگر مردی عمداً همسر خود را به قتل برساند، از ترکه او ارث نخواهد برد. منظور از قتل عمد، قتلی است که با قصد و نیت قبلی صورت گرفته باشد و نه قتل های غیرعمد یا خطایی.

۳. لعان

لعان یک عمل حقوقی و فقهی است که در آن زوجین یکدیگر را متهم به زنا یا انکار نسب فرزند می کنند و با سوگندهای خاصی همراه است. در صورت وقوع لعان، مطابق ماده ۸۸۲ قانون مدنی، توارث میان زن و شوهر و همچنین میان فرزندی که نسبش انکار شده با پدر، از بین می رود. در نتیجه، مردی که همسرش را لعان کرده باشد، از او ارث نخواهد برد.

۴. نکاح موقت

همانطور که قبلاً نیز ذکر شد و ماده ۹۴۰ قانون مدنی به آن اشاره دارد، در ازدواج موقت (صیغه)، زن و شوهر از یکدیگر ارث نمی برند. این یک مانع خاص برای توارث زوجین محسوب می شود و حتی توافق طرفین برای ارث بردن نیز، به دلیل آمره بودن قوانین ارث، باطل است.

۵. طلاق بائن و انقضای عده

در صورتی که طلاق بائن باشد یا طلاق رجعی بوده و عده آن منقضی شده باشد، رابطه زوجیت به کلی قطع شده و در صورت فوت زن، مرد هیچ ارثی از او نخواهد برد. موارد استثنایی طلاق در مرض که می تواند به توارث منجر شود، در بخش بعدی توضیح داده خواهد شد.

۶. موارد خاص مربوط به مرض (ماده ۹۴۵ قانون مدنی)

ماده ۹۴۵ قانون مدنی حالتی را بیان می کند که اگر مردی در حال بیماری که به مرگ او منجر می شود، زنی را عقد کند و قبل از نزدیکی (دخول) به دلیل همان بیماری فوت کند، آن زن از مرد ارث نمی برد. اگرچه این ماده به ارث زن از مرد مربوط است، اما به طور کلی به مفهوم اینکه وجود مرض خاص می تواند مانع ارث شود، اشاره دارد. در مورد ارث مرد از زن، چنین مانعی به طور مشابه وجود ندارد مگر اینکه در زمان مرض، طلاق بائن رخ داده باشد که در بخش بعد بیشتر توضیح داده می شود.

وضعیت ارث مرد از زن در طلاق (بررسی مواد ۹۴۳، ۹۴۴ و ۹۴۵ قانون مدنی)

طلاق به عنوان عامل قطع کننده رابطه زوجیت، تأثیر مستقیمی بر حق توارث زوجین دارد. با این حال، قانون مدنی در برخی حالات خاص، استثنائاتی را برای توارث حتی پس از طلاق قائل شده است که اغلب به نوع طلاق و زمان فوت بستگی دارد.

۱. طلاق رجعی

ماده ۹۴۳ قانون مدنی بیان می دارد: اگر شوهر، زن خود را به طلاق رجعی مطلقه کرده و در زمان عده فوت کند، زن از او ارث می برد. لیکن اگر فوت شوهر بعد از انقضای مدت عده بوده یا طلاق بائن باشد، زن از مرد در صورت فوت هیچ ارثی نمی برد. با توجه به هدف مقاله که سهم الارث مرد از زن است، می توان از مفهوم مخالف این ماده استنباط کرد که:

• اگر زن در زمان عده طلاق رجعی فوت کند، مرد از او ارث می برد. این به این دلیل است که در طلاق رجعی، هنوز رابطه زوجیت به طور کامل قطع نشده و شوهر حق رجوع دارد.
• اما اگر فوت زن پس از انقضای عده طلاق رجعی باشد، یا طلاق از نوع بائن باشد، مرد از زن هیچ ارثی نخواهد برد، زیرا رابطه زوجیت به طور کامل منقطع شده است.

۲. طلاق بائن

در طلاق بائن، رابطه زوجیت به طور کامل قطع شده و امکان رجوع برای مرد وجود ندارد. در این نوع طلاق، به صورت قاعده کلی، مرد از زن ارث نمی برد و زن نیز از مرد ارث نمی برد. مگر در موارد استثنائی که در ادامه توضیح داده می شود.

۳. طلاق در مرض

ماده ۹۴۴ قانون مدنی به حالت خاصی اشاره دارد: اگر شوهر در حال مرض، زن خود را طلاق دهد و در ظرف یک سال از تاریخ طلاق به علت همان مرض بمیرد، زن از او ارث می برد، اگرچه طلاق بائن باشد، به شرط آنکه زن شوهر نکرده باشد. این ماده عمدتاً به ارث بردن زن از مرد مربوط است. در مورد ارث بردن مرد از زن در طلاق در مرض، قانون به طور مشابه صریح نیست. با این حال، مفهوم کلی این است که اگر طلاق در مرض زن واقع شود و زن در اثر همان مرض در مدت یک سال فوت کند و طلاق از نوع بائن باشد، مرد از او ارث نمی برد، چرا که مرد، طلاق دهنده است و قانون استثنای فوق را به نفع زوجه در صورت طلاق از سوی زوج در حال مرض قرار داده است.

همچنین، ماده ۹۴۵ قانون مدنی بیان می کند: اگر مردی در حال مرض زنی را عقد کند و در همان مرض قبل از دخول بمیرد، زن از او ارث نمی برد. لیکن اگر بعد از دخول یا بعد از صحت یافتن از آن مرض بمیرد، زن از او ارث می برد. این ماده نیز به ارث زن از مرد مربوط است و تأثیری بر حق ارث مرد از زن ندارد.

جدول خلاصه ای از سهم الارث مرد از زن و شرایط مرتبط

شرایط	میزان سهم الارث مرد از زن	ماده قانونی مرتبط	توضیحات تکمیلی
عقد دائم، زن بدون فرزند و نوه فوت کند	نصف (۱/۲) از کل ترکه	۹۱۳ و ۹۴۹ قانون مدنی	اگر وارث دیگری جز شوهر نباشد، مرد تمام ترکه را از طریق رد ارث می برد.
عقد دائم، زن با فرزند یا نوه فوت کند	یک چهارم (۱/۴) از کل ترکه	۹۱۳ قانون مدنی	فرزند شامل فرزندان از همین شوهر یا ازدواج های قبلی زن و همچنین نوه ها می شود.
عقد موقت (صیغه)	هیچ مقدار	۹۴۰ قانون مدنی	حتی اگر شرط توارث در عقد موقت گنجانده شود، شرط باطل است.
طلاق رجعی و فوت زن در زمان عده	سهم قانونی (۱/۲ یا ۱/۴)	۹۴۳ قانون مدنی	رابطه زوجیت هنوز به طور کامل قطع نشده است.
طلاق بائن یا فوت زن پس از اتمام عده طلاق رجعی	هیچ مقدار	۹۴۳ قانون مدنی	رابطه زوجیت به طور کامل قطع شده است.
قتل عمد زن توسط مرد	هیچ مقدار	۸۸۰ قانون مدنی	قاتل از مقتول ارث نمی برد.
مرد کافر و زن مسلمان باشد	هیچ مقدار	قاعده کفر	کافر از مسلمان ارث نمی برد.
وقوع لعان بین زوجین	هیچ مقدار	۸۸۲ قانون مدنی	لعان موجب قطع توارث می شود.

سوالات متداول (FAQ)

آیا قانون جدیدی برای ارث مرد از زن وجود دارد؟

خیر، بر خلاف اصلاحیه سال ۱۳۸۷ و تبصره الحاقی ۱۳۸۹ ماده ۹۴۶ قانون مدنی که سهم زن از اموال غیرمنقول شوهر را تغییر داد و زن از قیمت عرصه و اعیان ارث برد، در خصوص سهم مرد از زن تغییرات بنیادین قانونی اخیر صورت نگرفته است. قوانین موجود همان مواد قانون مدنی هستند و مبنای فقهی مستحکمی دارند.

اگر مرد تنها وارث زن باشد، چه مقدار ارث می برد؟

در صورتی که زن فوت کند و تنها وارث او شوهرش باشد (یعنی نه فرزند، نه پدر و مادر، نه خواهر و برادر و نه هیچ وارث دیگری از طبقات و درجات ارث وجود نداشته باشد)، مرد ابتدا سهم الفرض خود را (که در این حالت نصف ترکه است چون فرزندی وجود ندارد) دریافت می کند و سپس مابقی ترکه نیز از طریق قاعده رد به او تعلق می گیرد. بنابراین، مرد تمامی ترکه زن را به ارث می برد.

سهم ارث شوهر از زن در صورت وجود فرزند پسر و دختر تفاوتی دارد؟

خیر، وجود هر نوع فرزندی (اعم از پسر یا دختر و یا ترکیبی از هر دو) برای زن متوفی، صرفاً باعث کاهش میزان سهم الفرض شوهر از نصف به یک چهارم می شود. جنسیت فرزندان تأثیری در میزان سهم الفرض شوهر ندارد. تفاوت در سهم الارث بین پسر و دختر تنها در بین خود فرزندان (قاعده للذکر مثل حظ الانثیین) اعمال می شود، نه در سهم زوج.

نحوه محاسبه یک چهارم یا یک دوم از ترکه چگونه است؟

محاسبه سهم ارث بسیار ساده است. برای مثال، اگر ترکه زن ۱۰۰ میلیون تومان باشد:

• اگر زن فرزندی نداشته باشد، سهم مرد نصف ترکه است: ۱/۲ * ۱۰۰ میلیون تومان = ۵۰ میلیون تومان.
• اگر زن فرزند داشته باشد، سهم مرد یک چهارم ترکه است: ۱/۴ * ۱۰۰ میلیون تومان = ۲۵ میلیون تومان.

این محاسبه برای تمامی انواع اموال (منقول و غیرمنقول) به همین ترتیب انجام می شود.

آیا ارث مرد تنها از اموال به دست آمده در دوران زندگی مشترک است؟

خیر، مرد از تمام اموالی که زن در زمان فوتش مالک آن ها بوده است، ارث می برد. این شامل اموالی می شود که زن قبل از ازدواج به دست آورده، اموالی که در طول زندگی مشترک کسب کرده، مهریه ای که از شوهر خود دریافت کرده و هر گونه دارایی دیگری که به نام او ثبت شده باشد. منشأ و زمان کسب مالکیت اموال تأثیری بر حق ارث مرد ندارد.

نکات پایانی و توصیه حقوقی

مسائل مربوط به ارث، به دلیل درهم تنیدگی با روابط خانوادگی، عواطف انسانی و پیچیدگی های حقوقی، از ظرافت های خاصی برخوردار است. تفسیر صحیح قوانین، تشخیص طبقات و درجات ارث، تعیین سهم الارث هر یک از وراث و رسیدگی به موانع احتمالی، نیازمند دانش تخصصی و دقت فراوان است. یک اشتباه کوچک در فرآیند تقسیم ترکه می تواند به دعاوی حقوقی طولانی و اختلافات خانوادگی دامن بزند.

از این رو، به شدت توصیه می شود که در مواجهه با پرونده های ارث، خصوصاً در مواردی که ابهاماتی وجود دارد یا تعداد وراث و نوع اموال پیچیده است، از مشاوره و خدمات یک وکیل متخصص در امور ارث بهره مند شوید. وکیل با تسلط بر مواد قانونی، رویه قضایی و فقه مربوطه، می تواند شما را در تمامی مراحل از جمله تحریر ترکه، انحصار وراثت، تقسیم ارث و حل اختلافات احتمالی، به بهترین نحو راهنمایی کند و از تضییع حقوق شما جلوگیری نماید.