استان کرمانشاه

استان کرمانشاه، واقع در غرب کشور و هم مرز با کشور عراق، دروازه ای تاریخی و فرهنگی به تمدن کهن فلات ایران و بین النهرین است. این استان با مساحت ۲۴,۶۴۰ کیلومتر مربع، ۱.۵ درصد از وسعت ایران را در بر می گیرد و به دلیل موقعیت استراتژیک، اقلیم متنوع و پیشینه غنی، نقشی محوری در تاریخ و جغرافیای منطقه ایفا کرده است.

استان کرمانشاه، با جایگاهی بی بدیل در قلب رشته کوه های زاگرس، همواره کانون توجه انسان ها از دوران پارینه سنگی تاکنون بوده است. این منطقه نه تنها به دلیل اهمیت جغرافیایی و قرارگیری در مسیرهای تجاری و ارتباطی کهن نظیر جاده ابریشم و جاده شاهی حائز اهمیت است، بلکه به واسطه میراث فرهنگی، تنوع اقلیمی و پتانسیل های اقتصادی، نمادی از پویایی و اصالت تمدن ایرانی محسوب می شود. از جاذبه های طبیعی بی شمار گرفته تا آثار باستانی ثبت جهانی شده و فرهنگ غنی مردم، کرمانشاه تجلی گاه همزیستی انسان و طبیعت در طول هزاران سال است. این مقاله به بررسی جامع ابعاد مختلف این استان، شامل جغرافیا، تاریخ، مردم شناسی، جاذبه های گردشگری، فرهنگ و هنر، اقتصاد، زیرساخت ها، چالش ها و چشم اندازهای آینده آن می پردازد.

۱. جغرافیا و اقلیم بی نظیر

استان کرمانشاه به لحاظ جغرافیایی در غرب ایران واقع شده و با موقعیت ویژه خود در منطقه زاگرس میانی، از تنوع چشمگیری در ناهمواری ها و اقلیم برخوردار است. این استان از شمال به استان کردستان، از جنوب به استان های لرستان و ایلام، از شرق به استان همدان و از غرب به استان های دیاله و حلبچه در کشور عراق محدود می شود و بیش از ۳۳۰ کیلومتر مرز مشترک با عراق دارد.

۱.۱. موقعیت و مرزهای استان

موقعیت جغرافیایی استان کرمانشاه در عرض جغرافیایی ۳۳ درجه و ۳۶ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۱۵ دقیقه شمالی و طول جغرافیایی ۴۵ درجه و ۴۹ دقیقه تا ۴۸ درجه و ۴ دقیقه شرقی قرار دارد. این موقعیت، کرمانشاه را به یکی از مهم ترین استان های مرزی و گذرگاه های غرب کشور تبدیل کرده است. همجواری با اقلیم کردستان عراق و بخش عرب نشین این کشور، پتانسیل های ویژه ای در زمینه تجارت و مبادلات فرهنگی برای استان فراهم آورده است.

۱.۲. ناهمواری ها: قلب تپنده زاگرس

بیش از نیمی از وسعت استان کرمانشاه را رشته کوه های مرتفع زاگرس پوشانده اند. این رشته کوه ها به صورت مجموعه ای از ردیف های موازی، دشت های مرتفع کوهستانی را در میان خود جای داده اند و چشم اندازی بی نظیر را خلق کرده اند. از مهم ترین رشته کوه ها و قله های استان می توان به پرآو (اورست غارهای جهان به دلیل غار پرآو)، بیستون، سفیدکوه و فرخشاد اشاره کرد که هر یک ویژگی های طبیعی منحصربه فردی دارند. دشت های حاصلخیز نیز در کنار این کوهستان ها، بستر مناسبی برای فعالیت های کشاورزی و دامپروری فراهم کرده اند.

۱.۳. منابع آبی: سراب ها، رودخانه ها و سدها

کرمانشاه به دلیل ویژگی های اقلیمی و کوهستانی، سرشار از منابع آبی است. حدود ۷۷۰ چشمه و ۷۴ سراب دائمی و فصلی در این استان وجود دارد که از معروف ترین آن ها می توان به سراب نیلوفر، سراب یاوری، سراب صحنه، سراب گنجه و تالاب هشیلان اشاره کرد. رودخانه های مهمی چون قره سو، آبشوران و گاماسیاب نیز در این استان جریان دارند که نقش حیاتی در کشاورزی و اکوسیستم منطقه ایفا می کنند. تا ابتدای سال ۱۳۹۹، ۱۲ سد در استان ساخته شده و سدهای دیگری نیز در دست مطالعه و اجرا هستند که به مدیریت منابع آب و تأمین نیازهای آبی کمک می کنند.

۱.۴. آب و هوا: استان چهارفصل

تنوع اقلیمی یکی از ویژگی های بارز استان کرمانشاه است. این استان تحت تأثیر جریان های هوایی مدیترانه ای و موقعیت کوهستانی قرار دارد که باعث ایجاد آب و هوای چهارفصل در مناطق مختلف آن شده است. در حالی که قصر شیرین و سرپل ذهاب دارای آب و هوای گرم و خشک در تابستان و زمستان های ملایم هستند، پاوه و سنقر و کلیایی از اقلیم سرد و کوهستانی برخوردارند. مرکز استان، شهر کرمانشاه، آب و هوایی معتدل دارد و مجموع این شرایط، آن را به استانی با تنوع اقلیمی بی نظیر تبدیل کرده است. بادهای غربی مسئول بارش های زمستانه و بهاره هستند، در حالی که بادهای شمالی در تابستان به تعدیل دما کمک می کنند و بادهای سام (سموم) در مناطق مرزی گرمای طاقت فرسایی به همراه دارند.

۱.۵. پوشش گیاهی و حیات وحش

رشته کوه های زاگرس در استان کرمانشاه پوشش گیاهی غنی و متنوعی را به وجود آورده اند. جنگل های بلوط و مراتع وسیع، بخش عمده ای از مساحت استان را شامل می شوند. بیش از ۵۲۷ هزار هکتار جنگل، عمدتاً با پوشش بلوط و ون، امنیت زیستی غرب و مرکز ایران را تضمین می کند. این جنگل ها، به ویژه در منطقه هورامان، زیستگاهی مهم برای گونه های جانوری متنوع از جمله آهو، کل و بز وحشی، پلنگ، خرس، گراز و انواع پرندگان مهاجر هستند. تالاب هشیلان به عنوان یکی از مهم ترین فرودگاه های پرندگان مهاجر، هر ساله میزبان گونه های بی شماری از پرندگان است. ۱۱۱۵ گونه گیاهی شامل ۱۳۲ گونه انحصاری ایران و ۱۱ گونه بومی کرمانشاه در این منطقه شناسایی شده اند که برخی از آن ها مانند کنگر، موسیر، سماق و ریواس، خوراکی و دارویی هستند.

استان کرمانشاه با دارا بودن ۷۴ سراب و تالاب هشیلان، یکی از غنی ترین مناطق آبی در غرب کشور است که نقش حیاتی در تنوع زیستی و کشاورزی منطقه ایفا می کند.

۲. تاریخ و پیشینه کهن: از گهواره تمدن تا امروز

استان کرمانشاه به گواه یافته های باستان شناسی، یکی از نخستین زیستگاه های بشری و کانون های تمدن در جهان محسوب می شود. پیشینه سکونت در این منطقه به صدها هزار سال قبل بازمی گردد و ردپای انسان در دوره های مختلف پارینه سنگی، نوسنگی و آغاز شهرنشینی در آن مشهود است.

۲.۱. اولین زیستگاه های بشری در کرمانشاه

قدمت سکونت انسان در کرمانشاه به دوران پارینه سنگی کهن می رسد. کشف ده ها تبرسنگی و ابزارهای آشولی در محوطه سنگ معدن کوزران، قدمت این منطقه را بین ۷۰۰ هزار تا ۱ میلیون سال برآورد می کند. غار شکارچیان بیستون و تپه های گاکیه و سراب در هرسین، شواهد مهمی از زندگی انسان های عصر سنگ و نخستین روستاهای نوسنگی در خاورمیانه (حدود ۹ هزار سال پیش) را ارائه می دهند. این منطقه با اختراع سفال در گنج دره، به یکی از مراکز اولیه فعالیت های صنعتی تبدیل شد.

۲.۲. کرمانشاه در دوران باستان

در هزاره چهارم پیش از میلاد، کرمانشاه به دلیل موقعیت استراتژیک در مسیرهای ارتباطی، مرکز مهم تجاری و بازرگانی با بین النهرین و شوش بود. اقوام لولوبی و گوتی در زاگرس ساکن بودند و در برابر مهاجمان مقاومت می کردند. در دوران مادها، هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان، این منطقه با نام هایی چون ماد و کامبادنه اهمیت ویژه ای داشت. کرمانشاه در دوره ساسانیان به دلیل باغ های بزرگ و آب و هوای خوش، به عنوان پایتخت دوم و اقامتگاه بهاری پادشاهانی چون خسروپرویز مورد توجه بود. آثار ماندگاری چون طاق بستان و سنگ نبشته بیستون، یادگارهای ارزشمندی از این دوران هستند که نقش فرهنگی و سیاسی استان را نشان می دهند.

۲.۳. دوران اسلامی و حکومت های محلی

پس از حمله اعراب به ایران در قرن هفتم میلادی، کرمانشاه (که اعراب آن را قرمیسین می خواندند) تخریب شد، اما به تدریج احیا گردید. در قرون وسطی، حکومت های کردی محلی مانند حسنویان و بنی عیاران در این منطقه به قدرت رسیدند. در دوران سلجوقیان، کرمانشاه به عنوان شهر ارشد ولایت کردستان شناخته می شد. با حملات مغول و تیموریان، این شهر بارها ویران شد، اما همواره توانست به حیات خود ادامه دهد. حمدالله مستوفی در قرن هشتم هجری از کرمانشاه به عنوان شهری وسط در کردستان یاد کرده است.

۲.۴. از صفویه تا قاجار

در دوران صفویه، کرمانشاه به دلیل جنگ های ایران و عثمانی، تحت نفوذ هر دو حکومت قرار داشت. از عصر شاه صفی، خاندان قدرتمند زنگنه به حاکمیت این منطقه رسیدند و شهر در مکان کنونی اش احیا شد. در دوران زندیه، با وجود الله قلی خان زنگنه، کرمانشاه دورانی از آرامش را تجربه کرد. در عصر قاجار، این شهر به دلیل موقعیت تجاری و استراتژیک، اهمیت فزاینده ای یافت و خاندان قاجار حاکمیت آن را به دست گرفتند. بافت تاریخی کنونی شهر کرمانشاه عمدتاً متعلق به این دوران است.

۲.۵. کرمانشاه در دوران معاصر

در دوران معاصر، کرمانشاه نقش پررنگی در رویدادهای ملی ایفا کرد. در جنبش مشروطه، این شهر کانون فعالیت مشروطه خواهان بود. در جنگ های جهانی اول و دوم، توسط نیروهای بیگانه اشغال شد و پس از انقلاب اسلامی، در طول جنگ ایران و عراق، خسارات فراوانی دید و صحنه مقاومت های بسیاری بود. تغییر نام استان به باختران در سال ۱۳۶۲ و بازگشت به کرمانشاه در سال ۱۳۷۲، از جمله تحولات هویتی این دوران است. همچنین، زلزله ویرانگر سال ۱۳۹۶ سرپل ذهاب، چالش های بزرگی را برای این استان به همراه داشت.

۳. مردم شناسی و هویت فرهنگی

استان کرمانشاه موزاییکی غنی از اقوام، زبان ها و مذاهب مختلف است که هویت فرهنگی منحصربه فردی را به آن بخشیده اند. این تنوع، ریشه در تاریخ کهن و موقعیت جغرافیایی استان دارد.

۳.۱. اقوام ساکن در استان

اکثریت جمعیت استان کرمانشاه را کردها تشکیل می دهند که از اقوام اصیل آریایی به شمار می روند. ایل ها و طوایف بزرگ کردی نظیر کلهر، گوران، سنجابی، زنگنه، جاف، قلخانی، کلیایی، باجلان و زوله، در مناطق مختلف استان پراکنده اند. علاوه بر کردها، لک ها (که برخی آن ها را بخشی از قوم کرد و برخی قومیتی مستقل می دانند)، فارس ها، ترک ها (در سنقر و کلیایی)، لرها (در کنگاور)، و اقلیت هایی از عرب ها، ارمنی ها و کولی ها نیز در استان کرمانشاه زندگی می کنند که همگی به غنای فرهنگی منطقه افزوده اند.

۳.۲. زبان و گویش ها

تنوع زبانی در کرمانشاه بسیار چشمگیر است. گویش های مختلف کردی جنوبی از جمله کرماشانی، کلهری، سنجابی، کلیایی و زنگنه ای در اکثر شهرستان ها رایج هستند. کردی میانی (سورانی) شامل گویش های اردلانی و جافی نیز در جوانرود، روانسر و ثلاث باباجانی تکلم می شود. در منطقه دالاهو و هورامان، گویش های گورانی و هورامی رواج دارند. لکی در هرسین و بخش هایی از صحنه و کنگاور و ترکی سنقری در شهرستان سنقر شنیده می شود. علاوه بر این، لهجه فارسی کرمانشاهی نیز که ریشه در مهاجرت های تاریخی دارد، در مرکز استان رایج است.

۳.۳. تنوع مذهبی و دینی

استان کرمانشاه از نظر مذهبی نیز دارای گوناگونی قابل توجهی است. پیروان مذاهب شیعه و سنی در کنار یکدیگر زندگی می کنند و اقلیت های مذهبی دیگری چون یارسان (اهل حق) نیز بخش مهمی از بافت اجتماعی استان را تشکیل می دهند. در گذشته، یارسان دین غالب بسیاری از کردهای کرمانشاه بوده است. اقلیت های دینی یهودی و مسیحی (ارمنی و آشوری) نیز از دیرباز در این منطقه حضور داشته اند. زیارتگاه های متعدد اسلامی و یارسان در استان، نشان دهنده عمق اعتقادات دینی و همزیستی مسالمت آمیز پیروان ادیان مختلف است.

۳.۴. آداب و رسوم، جشن ها و آیین های محلی

فرهنگ غنی مردم کرمانشاه در آداب و رسوم، جشن ها و آیین های محلی آنان بازتاب یافته است. برگزاری جشن های نوروز باستانی، مراسم عروسی و سوگواری با ویژگی های خاص کردی، آیین های مذهبی و محلی، همگی بخشی از هویت فرهنگی این مردم است. رقص های کردی (هه لپه رکی) و موسیقی مقامی، نقش مهمی در مناسبت های اجتماعی ایفا می کنند. احترام به بزرگان، مهمان نوازی و روحیه همیاری از ارزش های والای مردم این سرزمین است.

۴. جاذبه های گردشگری: دیدنی های تاریخی و طبیعی

استان کرمانشاه با داشتن تاریخی چندهزارساله و طبیعت بکر و چهارفصل، گنجینه ای از جاذبه های گردشگری را در خود جای داده است که آن را به مقصدی جذاب برای گردشگران داخلی و خارجی تبدیل کرده است.

۴.۱. آثار ثبت جهانی و ملی

مهم ترین جاذبه های تاریخی استان، مجموعه تاریخی بیستون است که شامل سنگ نبشته داریوش بزرگ و سایر آثار باستانی بوده و در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. همچنین، بخشی از منظر فرهنگی هورامان نیز به دلیل ارزش های معماری و فرهنگی منحصربه فرد، در این فهرست قرار دارد. طاق بستان با نقش برجسته های ساسانی و شکارگاه های باستانی نیز از دیگر آثار ملی و جهانی استان هستند که نماد شهر کرمانشاه محسوب می شوند.

۴.۲. موزه ها و مراکز فرهنگی

برای آشنایی عمیق تر با تاریخ و فرهنگ کرمانشاه، موزه های متعددی در استان وجود دارند. موزه پارینه سنگی زاگرس، موزه مردم شناسی، موزه خط و کتابت، و موزه هایی در شهرستان هایی مانند دالاهو، قصر شیرین و پاوه، مجموعه ای غنی از آثار و اطلاعات را به نمایش می گذارند. ساخت موزه منطقه ای غرب کشور نیز که از سال ۱۳۵۳ آغاز شده، نویدبخش مرکزی جامع برای نمایش تاریخ منطقه است.

۴.۳. اماکن تاریخی دیگر

استان کرمانشاه مملو از بناهای تاریخی دوران مختلف است. پل های تاریخی بیستون، ماهیدشت، میان راهان، نوژی وران و کوچه، کاروانسراهای صفوی بیستون و قصر شیرین، مساجد و تکایای تاریخی همچون مسجد جامع کرمانشاه، تکیه معاون الملک و تکیه بیگلربیگی، و آتشکده چهارقاپی قصر شیرین، هر یک روایت گر بخشی از تاریخ این سرزمین هستند. این آثار نه تنها ارزش معماری دارند، بلکه پنجره ای به سوی زندگی و باورهای گذشتگان باز می کنند.

۴.۴. جاذبه های طبیعی و بوم گردی

طبیعت زیبای کرمانشاه شامل غار پرآو (بزرگ ترین غار عمودی جهان و اورست غارهای دنیا)، سراب نیلوفر با گل های نیلوفر آبی چشم نواز، سراب صحنه و سراب گنجه با آبشارهای دیدنی، و تالاب هشیلان با تنوع زیستی غنی می شود. روستاهای هدف گردشگری مانند کندوله، حجیج و فش، به همراه ده ها اقامتگاه بوم گردی، فرصت تجربه زندگی محلی و آشنایی با فرهنگ روستایی را برای بازدیدکنندگان فراهم می کنند.

۴.۵. گردشگری سلامت (توریسم درمانی)

استان کرمانشاه به دلیل برخورداری از مراکز درمانی مجهز و پزشکان متخصص، به قطب پزشکی غرب کشور تبدیل شده و پتانسیل بالایی در زمینه توریسم درمانی دارد. بیمارستان ها و کلینیک های مجهز با مجوز IPD، بیماران زیادی را از استان های مجاور و کشور عراق جذب می کنند و خدمات درمانی با کیفیتی را ارائه می دهند. این بخش می تواند به موتور محرکه اقتصاد استان تبدیل شود.

۵. هنر، فرهنگ و صنایع دستی

فرهنگ و هنر در استان کرمانشاه ریشه های عمیقی در تاریخ این سرزمین دارد و از موسیقی و تئاتر گرفته تا صنایع دستی و هنرهای تجسمی، جلوه های بی نظیری از خلاقیت مردم منطقه را به نمایش می گذارد.

۵.۱. موسیقی

کرمانشاه جایگاه ویژه ای در موسیقی کردی و ایرانی دارد و اساتید برجسته ای در این حوزه از این دیار برخاسته اند. سازهایی چون تنبور و دف، هویت اصلی موسیقی این منطقه را تشکیل می دهند. شهرستان دالاهو از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به عنوان شهر ملی تنبور ایران شناخته شده است، که نشان دهنده اهمیت این ساز و موسیقی مقامی در فرهنگ محلی است. خانه تنبور در این شهرستان، مرکزی برای حفظ و آموزش این هنر اصیل است.

۵.۲. تئاتر و سینما

تاریخچه تئاتر در کرمانشاه به بیش از یک قرن پیش بازمی گردد. از اولین نمایش ها در زمان قاجار تا تشکیل گروه های تئاتری مدرن و کلاس های آموزشی با مربیگری چهره های شاخص مانند بهرام بیضایی، این هنر همواره پویا بوده است. جشنواره های تئاتر استانی و منطقه ای، صحنه ای برای عرضه آثار هنرمندان محلی و کشوری فراهم می آورد. صنعت سینما نیز اگرچه به صورت حرفه ای کمتر فعال بوده، اما انجمن سینمای جوانان ایران در کرمانشاه، به تولید فیلم های کوتاه و مستند می پردازد. متاسفانه، تعداد سالن های سینما در استان در سالیان اخیر کاهش یافته است.

۵.۳. هنرهای تجسمی

نقاشی، خوشنویسی، مجسمه سازی و کاشیکاری در کرمانشاه پیشینه ای طولانی دارند. تکیه معاون الملک با کاشی کاری های منحصربه فردش، نمونه ای بارز از اوج هنرهای تجسمی در دوران قاجار است. نقاشان بنامی چون ایوب خان سپهری زنگنه و حسینعلی خان هندسی گوران از شاگردان کمال الملک، به همراه نسل های بعدی هنرمندان مانند هانیبال الخاص و نیکزاد نجومی، سبک های مختلف هنری را در این دیار پرورش داده اند. برگزاری جشنواره های هنرهای مفهومی، نشان از پویایی این بخش دارد.

۵.۴. چاپ و نشر، کتابخانه ها و مطبوعات

صنعت چاپ در کرمانشاه از اوایل قرن بیستم با تأسیس چاپخانه های سنگی و سربی آغاز شد. امروزه، ده ها چاپخانه و انتشاراتی در استان فعال هستند، هرچند چالش هایی مانند کاهش تیراژ و غیرفعال بودن برخی ناشران وجود دارد. کتابخانه های عمومی و دانشگاهی نیز در سراسر استان، مرکزی برای مطالعه و پژوهش فراهم می کنند. کتابخانه مرکزی استان کرمانشاه با وسعتی قابل توجه، در حال ساخت است. مطبوعات محلی نیز نقش مهمی در اطلاع رسانی و فرهنگ سازی ایفا می کنند.

۵.۵. صنایع دستی شاخص

صنایع دستی در کرمانشاه نه تنها از نظر هنری ارزشمند است، بلکه نقش مهمی در اقتصاد خانواده های روستایی و عشایری دارد.

• قالی و گلیم: قالی سنقر و کلیایی و گلیم اسلام آباد (معروف به وَر) از شهرت جهانی برخوردارند. استان کرمانشاه با تولید ۱۰۰ هزار متر مربع فرش دست باف در سال ۱۳۹۹، جزو ۱۰ استان برتر کشور در این زمینه است.
• گیوه: شهرستان نودشه در پاوه، به عنوان شهر ملی گیوه ایران ثبت شده است. گیوه، کفش سنتی و سبک، با استفاده از مواد طبیعی تولید می شود.
• محصولات چوبی: به دلیل وجود جنگل های بلوط و ون، منبت کاری و پیکرتراشی با چوب از هنرهای رایج در استان است. آکادمی چوب کرمانشاه به آموزش و ترویج این هنر می پردازد.
• حصیربافی: به ویژه در قصر شیرین با استفاده از شاخه های جوان پاجوش درخت خرما (فَسیل)، رونق دارد.
• لباس کردی و زیورآلات: لباس های رنگارنگ و اصیل کردی، به همراه زیورآلات دست ساز، بخشی جدایی ناپذیر از فرهنگ و هنر مردم منطقه است.

۶. خوراک، سوغات و شهر خلاق خوراک شناسی

فرهنگ خوراک و آشپزی در کرمانشاه به دلیل تنوع اقلیمی و فرهنگی، بسیار غنی و چشمگیر است. این شهر در سال ۱۴۰۰ از سوی یونسکو به عنوان «شهر خلاق خوراک شناسی» ثبت شد.

۶.۱. غذاهای سنتی و محلی

مطبخ کرمانشاه مملو از غذاهای لذیذ و منحصربه فرد است. دنده کباب کرمانشاهی، خورش خلال بادام، آش عباسعلی، جرگ وز، قاورمه، سیب پلو، خورش کنگر و خورش ریواس، تنها بخشی از این سفره رنگین هستند. این غذاها با استفاده از مواد اولیه تازه و ادویه های خاص، طعم هایی به یادماندنی را ارائه می دهند.

۶.۲. نان ها و شیرینی جات

نان ها و شیرینی جات سنتی کرمانشاه نیز شهرت زیادی دارند. نان برنجی کرمانشاهی، کاک، نان خرمایی (نان خانقی) و بژی، از محبوب ترین سوغاتی های خوراکی این استان هستند که با دستورهای پخت نسل به نسل منتقل شده، تهیه می شوند.

۶.۳. روغن حیوانی کرمانشاهی

روغن حیوانی کرمانشاهی، معروف به «روغن دان»، از محصولات شاخص و با شهرت جهانی استان است. این روغن که از شیر گوسفند و گاو محلی تهیه می شود، عطر و طعمی بی نظیر دارد و در آشپزی محلی و حتی صادرات نقش مهمی ایفا می کند.

۷. اقتصاد و پتانسیل های توسعه

اقتصاد استان کرمانشاه، علی رغم چالش هایی نظیر نرخ بالای بیکاری، دارای پتانسیل های فراوانی در بخش های کشاورزی، صنعت، معدن و تجارت مرزی است که با برنامه ریزی و سرمایه گذاری مناسب می تواند به رشد و توسعه پایدار منجر شود.

۷.۱. کشاورزی و دامپروری: قطب تولید محصولات استراتژیک

کشاورزی در کرمانشاه، به دلیل اقلیم چهارفصل و منابع آبی غنی، از مهم ترین بخش های اقتصادی استان است.

• محصولات زراعی: کرمانشاه یکی از قطب های تولید گندم، نخود (رتبه اول کشور با سهم ۲۵ تا ۶۰ درصد تولید ایران)، ذرت، چغندر قند و کلزا در ایران است. کشت پاییزه نیز در این استان رواج دارد.
• باغداری: باغداری شامل محصولاتی چون پسته، زیتون (با قدمت چند صد ساله و ارقام بومی دیره و مشکات)، زعفران (با سابقه هزاران ساله و احیای مجدد کشت)، گردو و مرکبات (در قصر شیرین) می شود.
• دام، طیور و آبزیان: سالانه ۳۶ هزار تن گوشت قرمز و بیش از ۶۳ هزار تن گوشت مرغ در استان تولید می شود. پرورش ماهی قزل آلا (رتبه چهارم کشور) و ماهیان گرمابی نیز رونق دارد. تولید پشم مرغوب (به ویژه از نژاد سنجابی) و عسل (رتبه پنجم کشور) از دیگر فعالیت های مهم دامپروری است.

۷.۲. صنعت: از پالایشگاه تا پتروشیمی و خودروسازی

بخش صنعت در کرمانشاه شامل واحدهای بزرگی نظیر پالایشگاه نفت کرمانشاه (قدیمی ترین پالایشگاه کشور پس از آبادان)، پتروشیمی کرمانشاه (قطب سوم پتروشیمی کشور)، نیروگاه های بیستون و زاگرس، کارخانه های سیمان، فولاد (نورد فولاد کرمانشاه، ذوب آهن فرامان) و خودروسازی (خط تولید پژو پارس ایران خودرو در شهرک صنعتی صحنه) است. شهرک ها و نواحی صنعتی متعددی نیز در استان وجود دارند که زیرساخت لازم برای صنایع تبدیلی و غذایی را فراهم کرده اند.

۷.۳. معادن: گنجینه ای از قیر طبیعی و مصالح ساختمانی

استان کرمانشاه، با وجود اینکه از نظر ذخایر فلزی غنی نیست، اما در زمینه مصالح ساختمانی و به ویژه قیر طبیعی، دارای ذخایر قابل توجهی است. ۷۵ تا ۸۰ درصد منابع قیر طبیعی ایران در استان کرمانشاه و عمدتاً در شهرستان گیلانغرب قرار دارد که از بهترین قیرهای طبیعی جهان به شمار می رود. معادن سنگ تزئینی، سنگ لاشه، گچ، منگنز و سیلیس نیز در پهنه های معدنی استان شناسایی شده اند. توسعه صنایع فرآوری مواد معدنی، یکی از پتانسیل های مهم برای ایجاد ارزش افزوده و اشتغال در استان است.

۷.۴. تجارت و بازرگانی مرزی

موقعیت مرزی کرمانشاه با کشور عراق، این استان را به قطب تجارت مرزی غرب ایران تبدیل کرده است. پایانه های مرزی فعال نظیر پرویزخان، خسروی، سومار، شوشمی و شیخ صله، نقش مهمی در صادرات کالا به عراق و کشورهای منطقه ایفا می کنند. پرویزخان در سال ۱۳۸۷ رتبه اول فعالیت را میان بازارچه های مرزی کشور کسب کرد. گسترش روابط تجاری با عراق، فرصت های بی نظیری برای توسعه اقتصادی استان فراهم آورده است.

با نرخ بیکاری ۱۲.۳ درصد در سال ۱۴۰۲، استان کرمانشاه با وجود پتانسیل های اقتصادی فراوان، همواره با چالش اشتغال مواجه بوده و لزوم برنامه ریزی جامع برای توسعه پایدار را گوشزد می کند.

۷.۵. سرمایه گذاری

با وجود چالش هایی نظیر بالا بودن نرخ بیکاری و اشتغال غیررسمی، کرمانشاه دارای پتانسیل های سرمایه گذاری قابل توجهی در بخش های گردشگری، تجارت مرزی، کشاورزی مدرن و صنایع تبدیلی است. شاخص امنیت سرمایه گذاری در استان در پاییز ۱۳۹۹، آن را در جایگاه دهم کشور قرار داده است که نشان دهنده ریسک نسبتاً پایین سرمایه گذاری است. دولت و بخش خصوصی در تلاش اند تا با فراهم آوردن زیرساخت ها و مشوق های لازم، سرمایه گذاران داخلی و خارجی را به این استان جذب کنند.

۸. زیرساخت ها و خدمات شهری

توسعه زیرساخت ها و خدمات شهری، نقش کلیدی در ارتقاء کیفیت زندگی مردم و جذب سرمایه گذاری در استان کرمانشاه دارد.

۸.۱. آموزش و تحصیلات عالی

کرمانشاه با داشتن ۴۴۶۶ مدرسه، ۱۷۵۵۲ کلاس درس و حدود ۳۹۲ هزار دانش آموز، دارای سیستم آموزشی گسترده ای است. نرخ سرانه فضای آموزشی در استان ۶.۴ متر مربع است. در حوزه تحصیلات عالی، دانشگاه های معتبری نظیر دانشگاه رازی، دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه، دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه صنعتی کرمانشاه، به همراه ۶۰ مرکز آموزش عالی دیگر، میزبان بیش از ۹۳ هزار دانشجو هستند. این مراکز نقش مهمی در تولید علم و تربیت نیروی متخصص در غرب کشور ایفا می کنند.

۸.۲. بهداشت و درمان

کرمانشاه به عنوان قطب پزشکی غرب کشور، خدمات بهداشتی و درمانی وسیعی را به جمعیت خود و بیماران استان های مجاور و عراق ارائه می دهد. بیمارستان های متعددی در استان فعال هستند و بیماری هایی نظیر فشار خون بالا، دیابت و چاقی مفرط، از اولویت های رسیدگی بهداشتی محسوب می شوند. نرخ باروری در استان پایین تر از میانگین کشوری است و جمعیت استان به سمت سالمندی پیش می رود. پوشش بیمه سلامت ایران شامل ۶۲.۵ درصد از جمعیت استان می شود.

۸.۳. حمل و نقل (جاده ای، هوایی و ریلی)

شبکه حمل و نقل در کرمانشاه شامل مسیرهای جاده ای، هوایی و ریلی است.

• جاده ای: استان در مسیر جاده ۴۸ (بخشی از بزرگراه AH2 آسیا) و کریدور شمال غرب-جنوب شرق (کریدور ۱۰) قرار دارد. راه های روستایی نیز گسترده هستند، اما نیاز به توسعه بیشتر دارند.
• هوایی: فرودگاه بین المللی اشرفی اصفهانی کرمانشاه با بیش از ۱۲۰ پرواز هفتگی، هاب منطقه غرب ایران است و پروازهای داخلی و خارجی را پشتیبانی می کند.
• ریلی: ایستگاه راه آهن کرمانشاه از سال ۱۳۹۶ فعالیت خود را آغاز کرده و استان را به تهران متصل می کند. طرح های توسعه ریلی دیگری نیز برای اتصال به شبکه جنوب و شمال غرب کشور در دست بررسی است.

۸.۴. انرژی (نفت، گاز، برق و انرژی های تجدیدپذیر)

کرمانشاه دارای ذخایر نفت و گاز طبیعی است. میدان نفتی نفت شهر و میادین گازی باباقیر و بیستون از منابع مهم انرژی هستند. پالایشگاه کرمانشاه و نیروگاه های بیستون و زاگرس، تامین کننده اصلی برق منطقه هستند. با توجه به چالش های تامین زمین، تلاش هایی برای احداث نیروگاه های خورشیدی و استفاده از انرژی های تجدیدپذیر در حال انجام است.

۸.۵. وضعیت مسکن و شهرسازی

استان کرمانشاه با ۲۵۴۰ هکتار بافت فرسوده و ناکارآمد، چالش های جدی در زمینه مسکن و شهرسازی دارد. بیش از ۴۰۰ هزار نفر در بافت های ناکارآمد شهری ساکن هستند. طرح های مسکن مهر، مسکن ملی و جهش تولید مسکن برای رفع نیازهای مسکن در حال اجرا هستند. شرکت سرمایه گذاری مسکن منطقه غرب نیز در استان فعال است.

۹. چالش ها و چشم انداز آینده

استان کرمانشاه، با وجود پتانسیل های فراوان، با چالش های مهمی در حوزه های زیست محیطی و اجتماعی-اقتصادی روبرو است که مدیریت صحیح آن ها برای دستیابی به توسعه پایدار حیاتی است.

۹.۱. مسائل زیست محیطی

محیط زیست کرمانشاه با بحران های متعددی دست و پنجه نرم می کند.

• بحران آب: کاهش بارندگی، حفر بی رویه چاه های عمیق و اضافه برداشت از سفره های آب زیرزمینی، به بحران آب و فرونشست دشت ها (مانند حسن آباد-شیان و روانسر-سنجابی) منجر شده است. بیش از ۸۶۰ روستا با تنش آبی مواجه اند.
• گرد و غبار: پدیده گرد و غبار ناشی از بیابان های عراق و عربستان، یکی از مهم ترین عوامل آلودگی هوا و آسیب به جنگل های بلوط است.
• پساب و پسماند: نبود تصفیه خانه های کافی، منجر به ورود پساب شهری به رودخانه ها (قره سو و آبشوران) و آلودگی آن ها شده است. مدیریت ناکارآمد پسماند و دفن سنتی زباله در اکثر شهرستان ها، معضلی جدی است.
• آتش سوزی جنگل: آتش سوزی های عمدی و سریالی در مراتع و جنگل ها، هر ساله خسارات جبران ناپذیری به پوشش گیاهی استان وارد می کند.
• بلایای طبیعی: استان کرمانشاه در منطقه لرزه خیز زاگرس قرار دارد و همواره در معرض زلزله است، نمونه بارز آن زلزله مهیب سال ۱۳۹۶ در سرپل ذهاب بود.

۹.۲. آسیب های اجتماعی و اقتصادی

مسائل اجتماعی و اقتصادی نیز از چالش های اصلی استان هستند.

• بیکاری: استان کرمانشاه به طور مکرر بالاترین نرخ بیکاری در کشور را تجربه کرده است و نرخ بیکاری جوانان ۱۵ تا ۲۴ ساله به ۴۳ درصد نیز رسیده است. نرخ بالای اشتغال غیررسمی نیز از مشکلات مهم است.
• حاشیه نشینی و اعتیاد: حاشیه نشینی در شهر کرمانشاه با جمعیتی نزدیک به ۴۰۰ هزار نفر، از معضلات اجتماعی عمده است. همچنین، حدود ۱۲۰ هزار خانوار در استان درگیر معضل اعتیاد هستند.
• فقر و نابرابری: نرخ فقر در نواحی شهری و روستایی استان، بالا است و نابرابری در توزیع ثروت، اگرچه در دهه ۱۳۹۰ کاهش یافته، همچنان وجود دارد.
• مهاجرت: کرمانشاه طی دهه های اخیر، بالاترین میزان خالص مهاجرت منفی را در کشور داشته است که به کاهش جمعیت و پیر شدن آن منجر شده است.

۹.۳. فرصت ها و پتانسیل های توسعه پایدار

با وجود چالش ها، کرمانشاه دارای پتانسیل های توسعه ای فراوانی است:

• گردشگری: با جاذبه های تاریخی و طبیعی بی شمار، گردشگری (به ویژه گردشگری مذهبی با محوریت اربعین و گردشگری درمانی) می تواند به موتور محرکه توسعه تبدیل شود.
• تجارت مرزی: موقعیت مرزی با عراق، فرصت های بی نظیری برای توسعه تجارت و صادرات فراهم می آورد.
• کشاورزی مدرن: با بهره گیری از تکنولوژی های نوین و تغییر الگوی کشت، می توان بخش کشاورزی را به سمت تولید پایدار و ارزش افزوده بیشتر سوق داد.
• صنایع تبدیلی: توسعه صنایع تبدیلی در بخش کشاورزی و معدن، می تواند به ایجاد اشتغال و افزایش درآمد منجر شود.

۱۰. نتیجه گیری

استان کرمانشاه، با پیشینه تاریخی غنی، موقعیت جغرافیایی استراتژیک، تنوع اقلیمی و فرهنگی، و مردمانی سخت کوش و اصیل، نگین درخشان غرب ایران است. از نخستین زیستگاه های بشری تا نقشی محوری در امپراتوری های باستان و دوران معاصر، این سرزمین همواره گهواره تمدن و کانون تحولات بوده است. جاذبه های طبیعی بکر، آثار باستانی ثبت جهانی شده، موسیقی اصیل، صنایع دستی فاخر و خوراک های لذیذ، این استان را به مقصدی بی نظیر برای هر گردشگری تبدیل کرده است. با وجود چالش های زیست محیطی و اقتصادی، پتانسیل های فراوان در بخش های کشاورزی، صنعت، معدن و به ویژه گردشگری، چشم اندازی روشن را برای توسعه پایدار و ارتقاء جایگاه استان کرمانشاه در سطح ملی و منطقه ای ترسیم می کند. امید است با برنامه ریزی جامع و سرمایه گذاری هدفمند، این سرزمین کهن به شکوفایی هرچه بیشتر دست یابد و از تمامی ظرفیت های خود برای ساخت آینده ای روشن بهره مند شود.